10024_67335.Rmd

---
title: "Муяс бура уджалӧм да вынсьӧдӧм йылысь"
output:
  html_document:
    css: "style.css"
    toc: true
    toc_float: true
---
## Водзкыв

1917-ӧд воын Россияса рабочӧйяс да крестьяна мынтӧдчисны озыр нартитысь йӧзысь.

Кор власьтыд лои ас киас, Сӧвет муӧс буржуйясысь дзикӧдз весалӧм бӧрын уджалысь йӧз, коммунист партия индалӧмӧн, чорыда босьтчисны овмӧс кыпӧдны — дорны выль олӧм.

СССР пасьта ӧні вӧчалӧны выль фабрик-заводъяс, гырысь электростанцияяс да мукӧдтор. Бӧръя вояснас заводитісны и видз-мутӧ уджавны машинаясӧн. Бура уна нин миян эм нянь фабрик-завод — совхозъяс да колхозъяс (ӧтувъя овмӧсъяс), кӧні крестьяна пыдди сьӧкыд уджсӧ вӧчӧны машинаяс. Сӧмын видз-му уджалӧмыд ньӧжйӧнджык на кыптӧ промышленносьт дорсьыд. Мед эськӧ крестьяна вермисны бурджыка овны, унджык пӧльза босьтны видз-му уджалӧмысь, мед видз-му овмӧс кыпалӧм эз коль промышленносьт кыпалӧмысь — сӧвет власьт зэв чорыда босьтчис крестьяна овмӧс тшӧтш кыпӧдны!

1928-ӧд воӧ декабр тӧлысьӧ сӧвет власьт лэдзис закон, сэні шуис воан вит во чӧжӧн кыпӧдны став крестьяналысь урожайсӧ 30–35 прӧчент мында (ӧнія дорысь коймӧд юкӧн мында содтыны).

Водзмӧстчысь крестьяналы тайӧ шуӧмсӧ олӧмӧ пӧртны сӧвет власьт быд ногыс отсалӧ: овмӧс кыпӧдӧм вылӧ удждӧны сьӧм удждысян тӧвариществояс пыр; уджйӧзӧн сетӧны видз-му уджалан машинаяс, льготаяс сетӧны видз-му вот мынтігӧн да с. в.

Сӧмын тайӧ оз на тырмы!

Мед эськӧ воис ыджыдджык урожай, мед кокньыдджык лои крестьяналӧн олӧмыс — колӧ нӧшта шыбитны важ ногӧн уджалӧмсӧ да босьтчыны уджавны выль ногӧн, наука велӧдӧм серти.

Наукалӧн выныс зэв ыджыд!

Зэв уна буртор нин наукаыд йӧзыдлы сетіс. Ми вермам кыксё километрӧн час мунны поездъяс вылын либӧ автомобильӧн; ассьыс сёрнисӧ ӧні мортыд вермӧ уна сюрс километр сайӧ мӧдӧдны радио кузя; йӧзыд лэбачьяс моз сынӧдті лэбалӧны саридзьяс (море) сайӧ да сідз водзӧ!

Сідз жӧ уна буртор наукаыд сетіс и видз-му уджалысьяслы. Агрономъяслӧн гектар му вылӧ быдмӧ куим тонна сайӧ (180–200 пуд) нянь; мӧсъясыс во чӧжнас лысьтӧны 12 000 литрӧдз (1000 ведраӧдз); омӧлик пу гӧрйӧн гӧрӧм пыдди — гӧрӧны тракторӧн.

Мортыд кӧ велӧдчыштас да унджыктор пондас гӧгӧрвоны, сэки сылы ёна долыд лоӧ, быттьӧкӧ кузя зэр бӧрын шонді петас!

Дерт эськӧ велӧдчӧмнад лӧсьыд, кокниджык уджавнытӧ, сӧмын ӧд быд морт оз на вермы школаясын велӧдчыныс. Сійӧн и ӧні лӧсьӧдалӧма лыддьысян керкаяс, клубъяс.

Прӧстджык кадӧ кӧ кутан ветлывлыны лыддьысян керкаясӧ да лыддьыны газетъяс либӧ бурджык нига — сэк верман уна торйӧ велавны. Позьӧ ӧд сэсся и аслыд нига-газеттӧ судзӧдны гортад.

Ме ас вылӧ босьті зэв ыджыд удж, — гижны коми нига, наука серти муяс бура уджалӧм йылысь, корсюрӧ крестьянаыд корӧны татшӧм нигасӧ да. Веськыда кӧ шуны, — мем вывті нимкодь лоӧ — лыддясны кӧ тайӧ нигасӧ коми войтыр да отсыштас кӧ нигаыс налы бурмӧдыштны ассьыныс овмӧссӧ, уджалӧмсӧ, олӧмсӧ.

Гижысь.

## 2. Ичӧтика коми крестьяна йылысь

Миян коми йӧз медуна вын пуктӧны видз-му уджалӧм бердӧ да скӧт видзӧм бердӧ — асланыс овмӧсын уджалӧм бердӧ. Сы помысь жӧ лӧсьӧдӧны аслыныс сёян-юан: нянь, яй, йӧв-вый да паськӧм-кӧмкот. Фабрик-заводъяс миян зэв на этша, сідзкӧ кынӧмпӧттӧ и паськӧмтӧ лоӧ перйыны видз-му уджалӧм помысь. Видз-му дорын уджалӧм помысь кындзи, босьтӧны нажӧткатӧ и мукӧдлаысь: вӧралӧмысь, кер лэдзӧмысь, заводӧ ветлӧмысь, вурсьӧмысь да с. в. Тайӧ бокӧвӧй нажӧткасӧ позьӧ босьтны сӧмын дерт прӧст кадӧ, кор видз-му бердса уджыд оз таляв.

Ас овмӧсын уджалӧм вылӧ, видз-му да скӧт вӧдитӧм вылӧ вын пуктӧмысь ӧприч, комияс нӧшта на видзӧны сьӧмсӧ и бокӧвӧй нажӧткаясысь: гӧр-агас вылӧ, нянь вылӧ, кӧмкот-паськӧм да мукӧд уджалан кӧлуй вылӧ.

Во гӧгӧр мырсям ас овмӧсын, кысь-мый нажӧтка босьтлам, сідз жӧ сюяс ас овмӧсӧ, а век нинӧм оз тырмы! Няньтӧ лоӧ босьтны, мӧдтор, коймӧдтор ньӧбыштны. Ичӧтик нажӧткасьыд дерт сьӧмыд уналаӧ оз тырмы... Сідзи тырмытӧмӧн, гӧлиника нэмтӧ и лоӧ коллявны.

Мыйла нӧ лунысь-лун мырсям, а век гӧлиника олам, некор нинӧм оз судзсьы?

Ме думысь кӧ, сӧмын уджавны кужтӧм вӧсна. Кыдзи миян пӧльяс-пӧчьяс му бердад уджавлӧмаӧсь, ми сідзи век на уджалам. Сюсьджык, велӧдчӧмаджык йӧз важ ног видз-му уджалӧмтӧ важӧн нин шыбитісны, босьтчисны выль ног, агрономъяс велӧдӧм серти нуӧдны уджсӧ асланыс видз-му овмӧсас. Дерт сэсся сэтшӧм крестьянаыд миян дорысь бурджыка и олӧны.

Кодсюрӧ коми письыд войнаяс дырйи вӧліны заграничаясын: Германияын да мукӧдлаын. Найӧ тӧдӧны нин — сэні крестьяна олӧны бурджыка да кокньыдджыка миян дорысь.

Гектар му вылысь (десятинаысь неуна этшаджык) найӧ босьтӧны урожай куим тонна гӧгӧр (150–180 п.). Мӧсъясыс во чӧжнас лысьтӧны 4000 литрӧдз (800 ведраӧдз); порсьясыс 250 килограммӧдз (15 пуд сайӧ) быдмӧны. Миян урожайыд гектар вылысь воӧ сӧмын ӧтик тонна (60 пуд); мӧсъясным лысьтӧны 400 литра (80 кымын ведра), сӧмын медбур мӧсъяс лысьтӧны 900 литрӧдз (70 ведраӧдз).

Со кутшӧм шӧркоддьӧм нянь урожай (гектар вылысь центнерӧн) кутшӧмсюрӧ государствоын:

28,0 Голландия

24, 3 Бельгия

20,8 Великобритания

16,2 Германия

### 7,9 Ссср

9,8 Коми обл.

Тайӧ диаграммаясыс петкӧдлӧны, мый мукӧд государствоясын нянь урожай вылынджык миян дорысь.

Мыйла нӧ сэні вылынджык? Вот мыйла: сэні муяссӧ уджалӧны уна переменаӧн, кӧдзӧны бура сортируйтӧм-весалӧм кӧйдысӧн, муяссӧ уджалӧны бур машинаясӧн, машинаяс ёна небзьӧдӧны мусӧ; вынсьӧдӧны (гӧитӧны) муяссӧ, куйӧдӧн кындзи, быдсяма минерала вынсьӧданъясӧн да мукӧдторйӧн. Дзоляник столбъясыс серпасас СССР-ын да Коми муын петкӧдлӧны миянлысь ичӧтик урожайнымӧс: куим переменаӧн му уджалӧм; кутшӧм сюрӧ да весавтӧм кӧйдысӧн кӧдзӧм; омӧля муяс вынсьӧдӧм (гӧитӧм) да с. в. Мукӧдыс шуасны, сэтчаньын пӧ гашкӧ муясыс бурджыкӧсь миян дорысь да климатыс шоныдджык да, дерт сэсся бурджыка и няньыс быдмӧ.

Муясыс быдсяма эм и сэтчаньын, а климатыд Коми муад дорсьыд, дерт шоныдджык, сӧмын гырысь урожайыс сэні абу нач сы вӧсна. Роч муад ӧд миян эм жӧ шоныд местаяс (Украина да мукӧдлаті), да зэв бур сьӧд муа инъяс (черноземнӧй муяс), сӧмын тай сэні Коми мусьыд на этшаджык урожайыс воӧ-а. Медыджыд помкаыс тані асланым кужтӧмын да тӧдтӧмын, асланым пемыдлунын.

Корсюрӧ татшӧм сёрнитӧ крестьянаыдкӧд панан да, мукӧд мужикыс нюммунас-серӧктас первой тэ вылӧ, сэсся муркнитас-висьталас, мыйя нӧ пӧ войдӧр этшаджык вӧвлӧмаӧсь велӧдчӧм йӧзыс, да бурджыка крестьянаыс овлӧмаӧсь? Менам пӧль вӧлі кувтӧдзыс висьтавлывлӧ, дедысъяс пӧ менам зэв бура овлӧмаӧсь, житнича ӧдзӧсыс пӧ няньысла вӧлі весиг оз воссьы. Вӧлӧсьтас пӧ ӧти грамотнӧй морт эз вӧвлы пӧнӧмарысь кындзи. Вот кӧні майбыр олӧмыс вӧвлӧма! Ӧні мый, ставыд кужиг да уна тӧдіг шусяд, сӧмын тай няньыд сёйны абу-а!

Татшӧм сёрниыд и петкӧдлӧ миянлысь пемыдлунтӧ. Пӧсь петтӧдзыд лоӧ мукӧддырйи дольны-висьтавны велӧдчӧмсьыд пӧльзасӧ. Миян муяс вылад няньыд омӧля быдмӧ да вывті сьӧкыд олӧмыд нач важ дедъяс мозыд уджалӧмсьыд!

Важӧн дерт колӧкӧ няньыд тырмывліс, йӧзыс ӧнія дорысь этшаджык вӧлі да, сэсся и муыс ӧти сёйысь вылӧ (едок вылӧ) унджык дӧнзьывліс да эз вӧв ӧнія кодя изӧрмӧма.

3. Кутшӧм да мыйысь артмӧны быдтасъяслӧн сёянторъясыс

Ӧні коми мортыд быдӧн нин ачыс гӧгӧрвоӧ, мый пуктасъяс да кӧдзаторъяс быдмӧны оз ен тшӧктӧм серти, а сӧмын бура вынсьӧдӧм му вылын. Он кӧ бура мутӧ небзьӧд да вынсьӧд, кӧть сё молебен акапистӧн сьылӧд, век нин кӧдзаыд омӧля быдмас!

Ёна велӧдчӧм йӧз бура тӧдмавлӧмаӧсь, мый быдсяма пуктас либӧ кӧдзатор, сідзжӧ и мукӧд турунъяс, быдмигас босьтӧны муысь сёянтор. Кымын уна муас татшӧм сёянторйыс, сымын бурджыка да ӧдйӧджык быдмӧны быдтасъяс.

Мый нӧ сэтшӧм сёянторйыс турун-няньыдлӧн, да кысь сійӧ артмӧ?

Быдсяма быдтасъяслӧн сёянторйыс уна пӧлӧс, позьӧ шуны, — сов кодь минеральнӧй веществояс (рочӧн шусьӧны зольнӧй веществоясӧн).

Кыдзи тай ва пиӧ кӧ пуктан сов, сійӧ сылӧ да артмӧ сола ва, сідз жӧ и быдтасъяслӧн сёянторйыс, му пытшса ва пиас сылӧ. Турун-нянь асланыс вужъясӧн кыскӧны татшӧм сола кодь вына васӧ да сійӧн и пӧткӧдчӧны. Быдсяма пӧлӧс сэтшӧм выныс артмӧ куйӧдысь, кор сійӧ дзикӧдз сісьмас му пиас; да торъя минеральнӧй вынсьӧданъяс кӧ му пиад пуктан; сідзжӧ му пиад нэм чӧжнас вель уна чукӧрмӧма татшӧм «вынъясыс» быдсяма турунъяс да мукӧдтор сісьмӧмысь; сэсся уна сикас сёянтор быдтасъяслы торъялӧ и мусьыс — лым-зэр ваӧн, сынӧднас да кынмалігъясӧн (выветривайтчӧмӧн).

Велӧдчӧм йӧз тӧдмалӧмаӧсь да шуӧны, му выв быдтасъяслы пӧ оз тырмы сӧмын калий, азот, фосфор да корсюрӧ кальций (известка) нима сёянторъяс. Крестьяналы пӧ ёна колӧ тӧждысьны муяснысӧ татшӧм торъясӧн вынсьӧдны. Дерт таысь кындзи быдтасъясыд уна пӧлӧс мукӧд сёянтор на босьтӧны, сӧмын сэтшӧм мукӧдторйыс муас эм тырмымӧн миян тӧждысьтӧг. Сэсся бара жӧ колӧ шуны, мый быдтасъяслы став сёянторйыс колӧ нач ӧткодя, ӧтитор кӧ оз тырмы, няньыд бура оз нин вермы быдмыны, мукӧд сёяныс кӧть и лишнӧй эм.

Ӧні сэсся видзӧдлам, мыйта быдтасъяс босьтӧны муысь вынсӧ (сёянторсӧ), да уна-ӧ муас эм выныс

Велӧдчӧм йӧз тӧдмӧдлӧмаӧсь уна пӧлӧс видлӧгъясӧн да шуӧны: шӧркоддьӧм бур муын пӧ 18 сантиметр кыза (4 вершӧк) мусина почваын десятина вылын эм

Фосфор............ 2557 кг (150 пуд)

Азот.............. 3276 ~ (200 пуд)

Калий (ставыс) . . 25570 ~ (1500 пуд)

Калий (кодӧс вермӧны босьтны сёян пыдди быдтасъяс) 2557 ~ (150 пуд)

Тані гижӧма сӧмын шӧркоддьӧм мулысь вынсӧ; бурджык муясын дерт унджык выныс тані гижӧм дорысь, омӧль муясын этшаджык.

Ёна велӧдчӧм йӧз шуӧм серти, шӧркоддьӧм урожаяс — тусьнас-ӧчнас да идзаснас, десятина вылысь босьтӧны со мыйта вын — сёянторъяс (пунт лыдӧн):

Лыдпас. Кутшӧм быдтас. Босьтӧ азот нима вын. Босьтӧ фосфор нима вын. Босьтӧ калий нима вын.

1 Сю (рудзӧг)

2 Ид.

3 Зӧр.

4 Анькытш.

5 Бобӧнянь (клевер)

6 Картупель (кортӧгыс).

Тайӧ кык сикас лыдпасъяс вылас кӧ бурджыка видзӧдлан, со мый сэсь тыдовтчӧ: 1) миян муясын вын абу помасьтӧм, быдтасъяслы сёянтор сэн абу вывті уна: 2) миян муясысь выныс воысь воӧ бырӧ, быд урожай сэсь нуӧ уна вын.

Колӧ нӧшта шуны, быдтасъясыд ӧд амбарысь моз мусьыд оз вермыны дзикӧдз вынсӧ куравны сӧмын, этшаджык кӧ лоӧ сёянторйыс, омӧльджыка и быдмӧны, — урожай чинӧ. Велӧдчӧм йӧз важӧн нин гӧгӧрвоӧмаӧсь муыдлысь вын этшаммӧмсӧ да, збыль-ӧ сідз, вӧчлӧмаӧсь видлӧгъяс. Ротамстед нима карын квайтымын во чӧж нуӧдӧмаӧсь видлӧгъяс-опытъяс, да со мый сэтысь петӧма; квайтымын во чӧж муяссӧ абу нинӧмӧн вынсьӧдлӧмаӧсь (куйӧдавлӧмаӧсь) да сэтысь шӧркоддьӧм урожайыс со мыйта воӧма):

1851 восянь 1859 воӧдз 1294 кг (79 пуд.)

1860 восянь 1867 воӧдз 966 кг (59 пуд.)

1867 восянь 1875 воӧдз 704 кг (43 пуд.)

1875 восянь 1883 воӧдз 786 кг (48 пуд.)

1884 восянь 1891 воӧдз 622 кг (38 пуд.)

1902 восянь 1914 воӧдз 507 кг (31 пуд.)

Сэтӧн жӧ тайӧ квайтымын во каднас вынсьӧдӧм муясыс быд во сетӧмаӧсь урожайсӧ 2391 килограмм (146 пуд).

Видлӧгъяс кындзи, воысь воӧ урожай чинӧмсӧ миян муяс вылысь петкӧдлӧ и ачыс олӧмыс. Став Роч му пасьта шабділӧн шӧркоддьӧм урожай лыддьысьӧ вӧлі колян воясӧ статистика серти со мыйта:

Войнаӧдз шӧркоддьӧм урожай — 714,36 кг (43,7 пуд).

1918 воӧ................. — 589 кг (36 пуд).

1919 воӧ................. — 581 кг (35,6 пуд).

1920 воӧ ................ — 483 кг (29,0 пуд).

Тайӧ став лыдпасъяс вылас кӧ бурджыка видзӧдлан, сэсь тыдалӧ: муяс вылысь миян нянь урожай воысь воӧ век чинӧ. Ог кӧ ми пондӧ бурджыка чередитны (дӧзьӧритны) муястӧ, няньыд ӧнія дорысь на этшаджык пондас быдмыны.

Сідзкӧ ӧнія моз эновтчыны оз позь. Куйӧдысь кындзи муястӧ колӧ вынсьӧдны и мукӧд пӧлӧс му вынсьӧданторъясӧн да ӧнія дорысь лючкиджык вӧдитчыны муяснад.

Водзджык нин ми висьталім, мый мукӧд государствоясын урожайыс миян дорысь ыджыдджык, куйӧдысь кындзи мукӧд торйӧн ёна муяссӧ вынсьӧдӧны да, сэсся и бурджыка найӧ кужӧны муяснас вӧдитчыныс: лӧсьӧдӧмаӧсь уна перемена да мукӧдтор. Миян коми йӧзыд (сідз жӧ и роч йӧз) быттьӧкӧ нарошнӧ аслыныс омӧльтор вӧчӧны, кыдз сюрӧ муяссӧ ужалӧны да, сы вӧсна и ас уджалӧм помысь няньыд оз тырмы, да и зэв сьӧкыд кажитчӧ став олӧмыс. Дерт став мыжыс таысь — миян «важ привычканым», пӧрысь йӧз моз уджалӧмын. Тайӧ нигаторъяс ми и кӧсъям висьталыштны коми йӧзлы, ас гӧгӧрвоана кывйӧн, кыдзи да мыйӧн позьӧ чередитны-вынсьӧдны муястӧ да кыдзи унджык пӧльза сэтысь босьтны.

## 4. Кутшӧм торъясӧн позьӧ вынсьӧдны му

Водзынджык ми шулім нин, дай быдӧн сійӧс ачыс гӧгӧрвоӧ, мый быд нянь урожай босьтӧмысь муяс вылысь выныс ёна чинӧ, да сы пыдди век лоӧ муад вынсӧ содтыны, куйӧдӧн да мукӧд пӧлӧс вынсьӧдантор сэтчӧ сюйӧмӧн. Коми крестьяниныд миян тӧдӧ сӧмын ӧти пӧлӧс му вынсьӧдантор — куйӧд, да и сійӧн оз куж вӧдитчыныс. Колӧ кужӧмӧнджык сійӧн вӧдитчыны да куйӧдысь кындзи мукӧдторъясӧн заводитны муястӧ вынсьӧдны. Уна пӧлӧс видлӧгъясӧн мукӧдлаас аддзӧмаӧсь зэв уна сикас му вынсьӧданторъяс да босьтӧны нин сэсь зэв ыджыд пӧльза.

Велӧдчӧм йӧз (агрономъяс) став пӧлӧс му вынсьӧданторъяссӧ юкӧны кык пельӧ. Ӧтик сикассӧ лыддьӧны органическӧй вынсьӧданӧн, а мӧд сикассӧ минеральнӧйӧн (рочӧн нӧшта шуӧны зольнӧй веществоясӧн). Органическӧй му вынсьӧданторъясӧн лыддьӧны со кутшӧмъясӧс:

1) быдсяма пӧлӧс куйӧд (скӧт куйӧд, морт куйӧд, лэбачьяслысь да мукӧд куйӧдсӧ);

2) трунда (торф) — нюр выв муяс;

3) горт гӧгӧрса мусор-ёгысь вӧчӧм куйӧд (компост);

4) веж куйӧд — нарошнӧ куйӧд вылӧ кӧдзӧм турунъяс да мукӧд пӧлӧс сэтшӧмторъяс.

Татшӧм (органическӧй) му вынсьӧданторъясын эм быдтасъяслы став пӧлӧс сёяныс (азот, фосфор и калий). Вын (сёянтор) сетӧмысь кындзи, тайӧ сикас вынсьӧданъясыс нӧшта ёна небзьӧдӧны-бурмӧдӧны мусинсӧ-почвасӧ. Сёйӧд муяс вылӧ кӧ пуктан татшӧмторъяссӧ, муыс лоӧ небыдджык; лыаа муяс быттьӧкӧ сукмӧныджык.

Минеральнӧй вынсьӧданторъяс сетӧны быдтасъяслы сӧмын сёянтор (вын), асьныс мутӧ оз небзьӧдны. Сэсся выныс налӧн абу став сикасыс, а кутшӧмкӧ ӧтик пӧлӧсджык (азот, либӧ фосфор, либӧ калий); шочиника ӧтик сикас вынсьӧданторъяс овлывлӧ и кык пӧлӧс сёянтор. Кутшӧм пӧлӧс сёянтор унджык вынсьӧдантор пиас, сійӧ нимӧн и шусьӧны — азотистӧй, либӧ фосфорно-кислӧй, либӧ калийнӧй.

Ӧні сэсся пондам сёрнитны торйӧн, быд сикас вынсьӧдантор йылысь, кыдзиджык колӧ вӧдитчыны сійӧн да кутшӧм пӧльза вермӧ сетны.

## Куйӧд

Куйӧд миянлы медся тӧдса да медся бур му вынсьӧдан. Кутшӧм пӧльза сійӧ сетӧ, быдӧн тӧдӧны. Сӧмын колӧ шуны, ми куйӧдсьыд тыр пӧльзасӧ босьтны огӧ кужӧ! Вывті кыдз сюрӧ куйӧдтӧ ми рӧскодуйтам. Пӧшти быдлаын миян коми крестьяна куйӧдсӧ петкӧдӧны тувсов кӧдзаяс улӧ (ид улӧ, либӧ зӧр улӧ). Тадзинад зэв ыджыд урон ми аслыным вӧчам и со мый вӧсна.

Велӧдчӧм йӧзлӧн бура тӧдмалӧма да, шуӧны: первой вонас пӧ куйӧд вермӧ сісьмыны сӧмын 40 прӧчент мында. (Быд 100 пуд куйӧдысь быдтасъяслы сёянторйӧдз первой вонас сісьмӧ сӧмын 40 пуд, а колян 60 пудйыс оз на вермыны прӧчӧдзыс сісьмыныс). Сідзкӧ куйӧдыдлӧн унджык выныс на кольӧ мӧд во кежлӧ, а мӧд вонас зӧр либӧ ид бӧрын миян муыд ӧд лоӧ коськӧм улын (пар улын), кытчӧ ми нинӧмтор огӧ кӧдзлывлӧ.

Коськӧм вонас сісьмӧ кольӧм куйӧдыс да выныс сылӧн (кыдзи ми водзджык гижлім сов кодьӧ тай пӧрӧ) — зэрӧм ваясӧн сылӧ да йиджӧ пыдӧдз му пиас, кытысь быдтасъяслӧн вужъясыс оз нин вермыны судзӧдныс. Тадзинад зэв уна куйӧд вынсӧ ми прӧста воштам, пӧльза босьттӧг. Сідзкӧ куйӧдтӧ пыр колӧ петкӧдны коськӧм му вылӧ, сэки сылӧн выныс ньӧти прӧста оз вош. Первой гожӧмнас, коськӧм воас, мыйта торъялас куйӧдысь выныс, сійӧ ставыс мунӧ пӧльза вылӧ арся кӧдзӧм рудзӧг ӧзимлы. Мӧд вонас му пиас век сісьмӧ кольӧм куйӧдыс, да сэсь торъялан вынсӧ вочасӧн босьтӧ-питайтчӧ сю быдтас. Коймӧд во кежлас на куйӧдысь вель уна выныс кольӧ да бара жӧ мунӧ пӧльза вылӧ вося кӧдзаяслы (идлы либӧ зӧрлы). Тась ми аддзам, коськӧм вылӧ петкӧдӧмӧн куйӧдлӧн выныс бокӧ ньӧти оз вош. Кӧнсюрӧ таысь пӧльзасӧ важӧн нин аддзӧмаӧсь да куйӧдтӧ оз нин петкӧдны тувсов кӧдза улӧ, а быдсӧн петкӧдӧны коськӧм му вылӧ (Лэтйын да мукӧд Луз катыд вӧлӧсьтъясын). Сідзжӧ зэв ыджыд урон ми аслыным вӧчам кыдзсюрӧ да некадӧ куйӧдтӧ петкӧдӧмӧн. Пӧшти став коми крестьяна куйӧдсӧ петкӧдӧны арын (пырысь-пыр жӧ, мыйӧн доддя туй пуксяс). Муяс вылӧ кисьтӧны кыдз сюрӧ, дзоляник чукӧръясӧн. Тадзинад бара жӧ джынсьыс уна куйӧдыдлӧн выныс прӧста вошӧ. Тулыснас лым сылігас муыс оз на дзикӧдз кушав, а куйӧд чукӧръясыд шондісяньыс сылӧны, да уна выныс сэсь пакталӧ (испаряйтчӧ) сынӧдас. Сэсся тулыснас лым сылӧм ва да зэрӧм ваясыс, кыдз сюрӧ разӧдӧма дзоляник чукӧръястӧ дзикӧдз пожъялӧны. Куйӧд выныс зэв регыд ва пиас сылӧ да ваыскӧд тшӧтш йиджӧ муас — куйӧд чукӧр увтас. Тулысбыднад став куйӧдыс быгалӧ-косьмӧ, гӧригкежлад сӧмын кос идзасыс и кольӧ. Сынӧдас пакталысь выныс дерт миян киысь пыр кежлӧ нин вошӧ, муад оз и волы, а коді куйӧд чукӧр улас йиджас, сэсь ньӧти жӧ пӧльзаыс абу. Быдӧн тӧдӧны миян ид муяс либӧ зӧр муяс пыр пеганаӧсь. Куйӧд чукӧръяс местаад зэв шаня кӧдзаыд быдмӧ да дзоридзавтӧдзыс и (чветиттӧдзыс) усьӧ. Дерт сэсся тыра нянь некор сэтысь оз волы, идзасысь кындзи. Арся петкӧдӧмнад да кыдз сюрӧ разӧдӧмнад ми уна воштам абутӧм куйӧдлысь вынсӧ прӧста, пӧльза босьттӧг.

Медся бур куйӧдтӧ петкӧдны тулыснас да сэк жӧ и му пасьтаыс разӧдны, сэсся пырысьтӧм-пыр жӧ гӧрны. Уналаын миян куйӧдасьӧны помечӧн, мӧда-мӧдлы водзсасьӧмӧн. Тулыснад нӧшта нин лӧсьыд водзсасьныд. Кымынкӧ вӧлӧн позьӧ кыскавны куйӧдтӧ, а мукӧдыслы бара гӧрны. Тулыснад му пасьта разӧдӧм куйӧдтӧ весиг ӧти лун кежлӧ оз ков кольны му вылӧ гӧртӧг, вермас став выныс пактавны сынӧдас. Крестьянаыд шуӧны, тулыснас пӧ сідз уна уджыс да, сэки куйӧдтӧ петкӧдны он эшты. Сэсся ыліджык муясас гожӧмнад весиг туйыс абу. Дай сы вӧсна вот и лоӧ арын куйӧдасьны. Татшӧм сёрниясыд дерт эськӧ збыльӧсь, сӧмын бурджыка кӧ мӧвпыштан да пыдди пуктан, мыйта куйӧдсьыд ми вын прӧста воштам кыдзи сюрӧ арся куйӧдасьӧмнад, сэк эськӧ уна крестьянин аддзас пӧрасӧ и туйсӧ лӧсьӧдас, да век пондас куйӧдтӧ тулысын петкӧдны да коськӧм муяс вылӧ кисьтавны. Колӧ сӧмын прамӧйджыка мӧвпыштны. Збыльысь нин кӧ тулыснас он эшты либӧ оз позь, куйӧдтӧ позьӧ и арын петкӧдны, сӧмын ёна кужӧмӧн. Арся кыскалӧм куйӧдтӧ оз ков кыдз сюрӧ разӧдны, а колӧ тэчны ыджыдджык чукӧръясӧ, додь вит-квайт чукӧр вылӧ, сажень пасьта да сажень кузьта местаӧ. Куйӧдсӧ чукӧрас тэчигӧн колӧ вочасӧн ёна талявны. Татшӧм ыджыд, топыда тэчӧм чукӧрас куйӧдыд оз вывті ёна кынмы тӧвнас да ньӧжйӧник сісьмӧ, тулыс кежлас бурджык артмӧ. Мыйӧн лымйыс пондас сывны, колӧ бара чукӧръястӧ ёна топыда талявны, мед эськӧ вывті куйӧдыс сэн эз пӧжсьы. Мыйӧн кутас позьны гӧрны, муыс косьмыштас да, чукӧръяссӧ колӧ вочасӧн, загунӧн-загунӧн разӧдны (пазӧдны) да пырысьтӧм-пыр жӧ гӧрны. Тадзинад куйӧд выныс омӧльджыка вошӧ дзоляник чукӧръясысь дорысь. Татшӧм видлӧгъяс (опытъяс) вӧлі вӧчӧма Абъячой вӧлӧсьтын да, крестьяналы зэв ёна кажитчӧма. Колӧ быдлаын вӧчлыны татшӧм видлӧгъяссӧ.

Мукӧдлаас бара со кыдзи вӧчӧны:

Арнас, мыйӧн весьт судта кымын лымйыс усяс, куйӧдсӧ кыскалӧны муяс вылас да лэдзӧны дзоляник чукӧръясӧ жӧ (додь джынйӧн кымын). Сэсся татшӧм чукӧрсӧ оз эновтны кыдз сюрӧ, миян моз, а лӧсьӧдлӧны, куйӧдсьыс вӧчӧны дзоляник куйӧд юр кодь гӧгрӧс чукӧръяс. Тадзнад бара жӧ этшаджык вошӧ куйӧдыдлӧн выныс. Чукӧрыслӧн ыдждаыс абу паськыд, топыда тэчӧма да, сы вӧсна омӧльджыка выныс пакталӧ сынӧдас. Сэсся зэр ваыс да лым сылӧм ваыс чукӧр кодьсӧ оз жӧ пожъяв, исковтӧ шыльыда вӧчӧм бокъястіыс да. Лун-мӧд-коймӧд водзын гӧртӧдзыс татшӧм чукӧръяссӧ бергӧдлӧны, мед чукӧръяс увсьыс да ачыс куйӧд чукӧрыс сылас.

Татшӧм гӧгрӧса вӧчӧм чукӧръяссьыс этшаджык вошӧ куйӧд выныс, кыдз сюрӧ разӧдӧм дорысь.

Колӧ нин шыбитны важ модаа куйӧдасьӧмъястӧ.

6. Трунда (Торф)

Миян Коми обласьтын зэв уна му вынсьӧдантор, кыдз шуасны, кокулын туплясьӧ, сӧмын бурсӧ босьтны сэтысь ми огӧ на кужӧ. Нимыс сылӧн трунда (торф). Трунда зэв бур вынсьӧдантор, пӧшти куйӧд кодь жӧ. Уналаын Коми му пасьта эмӧсь гырысь нюръяс, сідзжӧ и посньыдик нюрторъяс, мукӧдлаас дзик муяс бердын. Татшӧм нюръяссьыс позьӧ уна вын перйыны асланыс ыбъяс (пашняяс) вылӧ.

Кардорын (Архангельскӧй губерняын) Шенкурскӧй да Емецкӧй уездъясын крестьянаыс важысянь нин ассьыныс муяссӧ куйӧдалӧны трундаӧн (нюр муӧн) да сэні гектар ыб вылысь нянь урожай босьтӧны 17 центнерӧдз (80–100 пуд) десятина вылысь. Кардор губерняад, позьӧ шуны, нач миян кодь жӧ мусинмыс и климатыс (шоныдлуныс), а урожайыс сэні воӧ кык мында унджык центральнӧй чернозёмнӧй местаяс дорысь, кӧні климатыс зэв шоныд и мусинмыс (почваыс) вирич му кодь. Кардор уна уездъясын бура няньыс быдмӧ нач сы вӧсна, мый сэні муяссӧ ёна куйӧдалӧны трундаӧн. Тайӧ трунда му вынсьӧдантор вылӧ видлӧгъяс вӧлі вӧчлӧмаӧсь и Ятка губерняын, да трундаӧн вынсьӧдӧм гектар му вылысь сю урожай воӧма 17 центнер (102 пуд). Сэтшӧма жӧ да сы мында жӧ му вылысь, нач куйӧдавтӧг воӧма сю урожай сӧмын 9,5 центнер (58 пуд), сідзкӧ трунда вермӧ сетны содтӧд гектар вылӧ 7,5 центнер (44 пуд). Тайӧ кык примерсьыс быдӧнлы нин позьӧ гӧгӧрвоны, мый трундаӧн ёна позьӧ муястӧ вынсьӧдны, сідзкӧ быдӧнлы жӧ колӧ тӧдмасьны татшӧм бурторнас.

Трунда, кыдзи водзынджык нин шулім, — нюр му. Нюр подъя васӧдінъясын, туруныс зэв ньӧжйӧн сісьмӧ да уна чӧжсьӧ дзикӧдз сісьмытӧм туруныс, сы вӧсна сэсся муыс лоӧ сэтшӧм кокньыд, омӧлика сісьмӧм турун сора, быттьӧкӧ куйӧд и эм.

Куйӧд вылӧ шогмана трунда эм кык пӧлӧс. Ӧтикыс — сэтшӧм сьӧд му кодь, сӧмын прӧстӧй му дорысь зэв кокньыд, косьмыштас да быттьӧкӧ ставыс артмӧма омӧлика сісьмӧм турунысь. Мӧд пӧлӧс трундаыс нач гын (войлок) кодь, рудов рӧма. Гын кодь трундаыс артмӧ ёна васӧд нюръясын. Сэтшӧм зыбун местасьыс кӧ кӧрт зырйӧн мусӧ кодйыштан да неуна сійӧ косьмыштас, лоӧ зэв кокньыд, быттьӧкӧ нитш ёкмыль. Пыдӧдзджык кӧ кодйыштан, сэн сэсся муыс лоӧ сьӧдджык, важсяджык нин туруныс да, ёнджыка сісьмӧма да. Мукӧдлаас, кӧні абуджык зыбун, косӧдджык нюрыс, сэні вевдорсяньыс татшӧм сьӧд муыс. Тайӧ кыкнан пӧлӧс трундаыс зэв бурӧсь му вынсьӧдантор вылӧ, сӧмын кужӧмӧн колӧ дасьтыны (подготовитны).

Гын кодь трундасӧ дасьтӧны со кыдзи: первой колӧ нюрсьыс сійӧс перйыны кӧрт зырйӧн плиткаясӧн, либӧ позьӧ кӧ нюрсӧ гӧрны (лэчыда кеслыны гӧр йывсӧ да, пуртсӧ да). Сэсся кор муыс тӧлалыштас (косьмыштас), сійӧс ёна колӧ агсавны, медым трундаыс дрӧбалас посньыдика. Татшӧм посни жугӧдлӧм трундасӧ позьӧ куртны куранӧн чукӧръясӧ да сэтысь сэсся вочасӧн кыскавны гортад.

Гырысьджык плиткаясӧн кӧ лоӧ перйӧма трундатӧ, сэки сійӧс колӧ тэчны клеткаӧн (кирпичӧс моз) нюр вылас, мед сэні тӧлалыштас, да вӧлисти кыскавны гортад, сэсся посньыдика бара жӧ жугӧдлыны сійӧс. Жуглавнысӧ позьӧ вӧчны натӧ машинатор.

Тадзикӧн дасьтӧм трундатӧ (поснидика жугӧдлӧм бӧрын) колӧ прӧйдитӧдны скӧт карта пыр, вольӧс пыдди, сэки артмӧ зэв уна да зэв бур куйӧд.

Трунда вольӧсӧн вӧдитчыны со кыдз.

Важ куйӧд петкӧдӧм бӧрын карта вылӧ вольсалӧны татшӧм кос трунда мусӧ 18 сантиметр кымын. Сэсся сы вылӧ вольсалӧны идзас вундалӧмӧн (аршын джын кузя кымын), медым ёнджык трундаыскӧд сорласяс. Мыйӧн скӧтыд идзассӧ сюясны (таляласны) трунда му пиас, пырысь-пыр жӧ бара колӧ татшӧм посни трунда мусӧ вольсавны сантиметр 10 кыза кымын (кӧть вершӧк кыза) да вылас бара жӧ вольсыштны шырӧм идзас, сэсся и водзӧ кежлӧ век сідзи — вочасӧн вольсавны трунда мусӧ (2 вершӧк кыза) да вылас бара идзас.

Тадзинад зэв уна да вывті бур вына куйӧд артмӧ, да и идзасыд этшаджык вольӧс вылад мунӧ.

Тадзинад куйӧдыд унджык лоӧ, сійӧс быдӧнлы позьӧ гӧгӧрвоны (унджык лоӧ вольӧсӧ пуктӧма да), а бурджык да вынаджык куйӧдыс лоӧ со мый вӧсна: ӧти-кӧ, трунда ачыс зэв бур куйӧд; мӧд-кӧ, став кизьӧр куйӧдыс йиджӧ трунда пиас. Кор нач идзасӧн вольсалан, сэк став кизьӧр куйӧдыс му пиӧдзыс йиджӧ да му вылад оз и волы. Коймӧд-кӧ, трундаӧн вольсасигӧн картаад и сынӧдыс (воздукыс) бурджык лоӧ, став лёк газсӧ трундаыд кыскӧ ас пиас, сы вӧсна и скӧтыдлы овны долыдджык. Тадзикӧн вӧдитчӧмӧн позьӧ зэв ыджыд пӧльза босьтны гын кодь трунда муысь.

## Кыдзи колӧ дасьтыны куйӧд вылӧ сьӧд му кодь трунда

Тулыснас, гожӧмнас либӧ арнас, мукӧд уджъясысь прӧстджык кадын, колӧ перйыны нюрсьыс трундасӧ чукӧрӧ (4-ӧд серпас). Чукӧр местасӧ первой колӧ отйӧдыштны, сэсся перйӧм трунда мусӧ вочасӧн тэчны сэтчӧ.

Бурджык чукӧрсӧ вӧчны 2 метр (3 аршын) пасьта кымын, кузя ногыс позьӧ кӧть мый кузя (уна-ӧ лоӧ перйӧма трундасӧ, сы кузьта и позьӧ вӧчны).

Судта ногыс татшӧм чукӧр позьӧ тэчны 1½–2 метра судта (2–3 аршын), сӧмын тэчнысӧ колӧ со кыдзи: перйигас кӧрт зыр йылысь трундатӧ позьӧ шыблавны чукӧр местаас 25 сантиметр (4 вершӧк) кыза кымын слӧй, сэсся сы вылӧ чукӧр пасьталаыс киськавны известкаӧн, либӧ фосфорит пызьӧн, позьӧ и пач пӧимӧн либӧ прӧста карта куйӧдӧн. Позьӧ и ставсӧ ӧттшӧтш сорлалӧмӧн пуктыны, сӧмын другсӧ оз позь пуктыны известка да фосфорит пызь. Тадзикӧн сорлалӧм бӧрын колӧ бура сы кыза жӧ (4 вершӧк) вылас трунда тэчны да бара сорлавны известкаӧн либӧ фосфор пызьӧн, либӧ мукӧд торъясӧн, тадзи вочасӧн тэчны чукӧрсӧ джуджыдджыкӧс (2–3 аршын судта). Чукӧр вӧчигӧн сор вылӧ известкасӧ либӧ мыйкӧ мукӧдторъяс колӧ босьтны со мыйта:

16 килограмм (1 пуд) фосфоритнӧй пызь, кык додь ув (выль перйӧм) трунда вылӧ

16 ~ ~ пач пӧим кык додь ~~

16 ~ ~ известка ӧтик додь ~~

1 додь карта куйӧд быд вит додь ~~

(Тайӧ лыдпасъяссӧ босьтӧма Андреев «Торф в крестьянском хоз-ве» нигаысь, лэдзӧма 1926 воӧ).

Тадзи сорӧмӧн вӧчӧм трунда чукӧр колӧ видзны места вылас тулыссянь арӧдз, ещӧ бурджык гӧдуйтӧдны, мед эськӧ трундаыс чукӧрас бура сісьмас да му вылад кыскалігкежлӧ лоӧ нач ӧткодь смоль сьӧд рӧма. Гожӧмнас, жар пӧранас, колӧ чукӧрсӧ ӧтчыд-мӧдысь киськавны прӧста ваӧн либӧ (бурджык) куйӧд ваӧн, мед оз косьмы да регыдджык сісьмас. Сэсся кор чукӧрыс пуксьыштас кодь, ляпкаммыштас, колӧ сійӧс ёна гудравны.

Медся бура позьӧ гудравны чукӧрсӧ выльысь мӧд места вӧчӧмӧн, мед эськӧ важ чукӧрсьыс вевдорыс сюрӧ уліасджык, бокъяссьыс мусӧ тэчны шӧрланьыс, пытшсьыс бокъясланьысджык да с. в. Сідз жӧ ёна колӧ гудравны известкасӧ (либӧ мукӧд торъяс, пуктӧма кӧ трунда муыскӧд). Гожӧм чӧжнас кӧ тадзи кыкысь гудралан, зэв шань лоӧ, дай регыдджык артмас куйӧд вылӧ.

Тадзикӧн дасьтыны трунда мутӧ колӧ сы вӧсна, мый сэні эмӧсь вывті шома (кислӧй), вреднӧй веществояс, сытӧг му вылӧ кыскавны трундатӧ оз позь.

Кор чукӧрад трундаыс лоӧ нач ӧткодь рӧма — смоль кодь, сэки позяс нин кыскавны му вылӧ куйӧд пыдди. Гектар му вылӧ колӧ кыскыны сё кымын додь (куйӧд мында жӧ), позьӧ и унджык (шуӧны тай, выйӧн пӧ рокыд оз тшыксьы, сідз жӧ и тані — унаысь пеня абу) да му пасьталаыс разӧдны, сэсся куйӧдыс моз жӧ и сюйны гӧригӧн. Крестьяналы тырмытӧм куйӧд пыдди муяссӧ зэв ёна позьӧ трундаӧн вынсьӧдны.

## 7. Му вылын быдтӧм веж куйӧд

Сюсь вежӧра йӧз уналаын ӧні куйӧдсӧ му вылас и быдтӧны. Коськӧм вылӧ кӧдзасны турунъяс, сэсся вежон куим-нёль войдӧр сю кӧдзтӧдзыс (лыаа муяс вылын кык вежон войдӧр) тайӧ быдмӧм веж турунсӧ му пиас гӧрӧны, сэні сійӧ сісьмӧ да бура небзьӧдӧ да ёна вынсьӧдӧ мусӧ.

Куйӧд пыддиыс тані лоӧ веж турун, сідзи и шуӧны веж куйӧдӧн (рочӧн — зеленое удобрение).

Татшӧм веж куйӧднас ёна вынсьӧдӧны муяссӧ Германияын, Польшаын да мукӧдлаын, кӧні гӧгӧрвоӧмаӧсь сыысь ыджыд пӧльзасӧ. Медся нин шань веж куйӧдыд лыаа муяс вылӧ, Новозыбковскӧй опытнӧй станцияын (важ Гомельскӧй губерняын) 1918 воын пуктылӧмаӧсь со кутшӧм видлӧгъяс. Ӧтик му участок вылӧ пуктӧмаӧсь 19 тонна (десятина лыдӧ) куйӧд, а коймӧд участок вылӧ кӧдзӧмаӧсь лютик нима турун веж куйӧд пыдди. Куимнан участокас муыс вӧлӧма нач ӧткодь, лыаа му.

Тайӧ видлӧгсьыс со мый петӧма: *

І участокысь нач вынсьӧдтӧг — 192 кг (12 пуд)

ІІ участокысь, кытчӧ вӧлі 1200 пуд куйӧд сюйӧма — 560 кг (35 п.)

ІІІ участокысь, кытчӧ вӧлі веж куйӧд кӧдзӧма — 880 кг (55 п.)

*Тайӧ видлӧг йывсьыс гижӧдсӧ босьтӧма крестьянскӧй энциклопедия вылысь. ІV и V том, изданньӧ 1926.

Тайӧ видлӧгыс серти (сідз жӧ и мукӧдлаын вӧчавлӧм видлӧгъяс серти) лыаа муяс вылын веж куйӧд сетӧ карта куйӧдысь на ыджыдджык пӧльза. Зэв бура небзьӧдӧ да бура вынсьӧдӧ веж куйӧд и мукӧд пӧлӧс мусина (почваа) муяс. Дерт код сюрӧ первойтӧ оз на дзикӧдз гӧгӧрвоны веж куйӧдысь пӧльзасӧ да оз прамӧя та вылӧ эскыны. Мукӧд мортыс ӧд мӧвпалӧ тадзикӧн: «...кыдзи нӧ, шуас, сійӧ жӧ му вылын быдмӧм турун вермас куйӧд пыдди вынсьӧдны му? Ме ногӧн кӧ, мыйта вынсӧ мусьыс босьтас кӧдзӧм туруныд, сыысь унджыксӧ сісьмӧм бӧрас оз жӧ ӧд вермы сетныс. Сідзкӧ муад выныс ньӧти оз и сод, сӧмын прӧста ноксьӧм и лоӧ».

Первойтӧ татшӧм мӧвпъясыд зэв веськыдӧсь кажитчӧны, сӧмын прамӧйджыка гӧгӧрбок видзӧдлан кӧ, вӧлись гӧгӧрвоан. Кӧдзӧны оз кутшӧм сюрӧ турунъяс, а сӧмын вика турун, пелюшка нима анькытш (лӧз посни анькытш), клевер турун, люпин нима турун да мукӧдтор.

Став тайӧ турунъясыс шусьӧны «бобӧвӧй» турунъясӧн. Найӧ зэв уна азот нима вын вермӧны босьтны сынӧдысь. Бобӧвӧйясысь кындзи некутшӧм мукӧд пӧлӧс турунъяс ни, кӧдзаяс ни сынӧдысь вынсӧ босьтны оз вермыны.

Коді муяс вылӧ кӧдзлывліс анькытш, вика либӧ клевер турун, найӧ быдӧн тӧдӧны, мый татшӧм турунъяс ёна небзьӧдӧны мутӧ. Став «бобӧвӧй» сикас туруныслӧн вужъясас эмӧсь гӧрӧд кодь уна ёкмыльяс (5 серпас). Сэтчӧ и чӧжсьӧ сынӧдсьыс азот выныс. «Бобӧвӧй» турунъяслӧн сэсся зэв пыдӧ му пиас пырӧны вужъясыс, да пыдысь вермӧны перйыны сёянторъяссӧ. Колӧ нӧшта шуны, мый асланыс ён вужъясӧн бобӧвӧй турунъяс вермӧны босьтны мусьыс и сэтшӧм сёянторъяс, кодӧс мукӧд пӧлӧс быдтасъяс оз вермыны босьтныс, омӧля сылӧны да.

Тадзикӧн вынсӧ чукӧртӧмӧн бобӧвӧй быдтасъяс вермӧны сетны зэв уна веж турун. Сійӧ туруныс, вежнас гӧран да, зэв регыд му пиас сісьмӧ (весиг куйӧдся регыдджык), да став выныс (мый чукӧртасны сынӧдысь и, пыдысь му пиысь и, мукӧдлаысь и) кольӧ мусинас — гӧран му слӧяс. Татшӧм чукӧртӧм выныс ставыс колӧ нянь кӧдзаяслы, да сы понда няньыд зэв бура быдмӧ.

Кыдзи водзынджык нин ми шулім, веж куйӧд турунлӧн вужъясыс зэв пыдӧдз пырӧны му пиас да быттьӧкӧ мусӧ пыдӧдз жӧ розьӧдлӧны. Сы понда веж куйӧд бӧрын кӧдзаяслӧн дась розьӧдлӧм туйӧдыс вужъясыс пыдӧдзджык пырӧны (6-ӧд серпас вылын моз) да бурджыка и асьныс быдмӧны. Ӧд кымын пыдӧдз быдтасъяслӧн вужъясыс пырӧны, сымын унджык му письыс вермӧны босьтны сёянторъяс. А унджык кӧ сёянторъяс вермӧны босьтны, ӧдйӧджык да бурджыка и ачыс быдмӧ.

Шуйга вылас быдмӧ картупель, куйӧд удобренньӧ вылын, а веськыд вылас — сійӧ жӧ картупель веж куйӧд бӧрын да, вужъясыс зэв пыдӧдз пырӧны.

Веж куйӧд вылӧ Коми обласьтын, ме думысь, мед бур лоӧ вика да пелюшка анькытш, найӧ ӧти гожӧмын быдмӧны да сійӧн. Люпин нима турун эськӧ и зэв шань, медся ёна мутӧ вынсьӧдӧ, сӧмын миян этша на видлӧгъясыс вӧліны, да первойтӧ сійӧ оз быдмы. Люпиннад унджык видлӧгъяс колӧ вӧчавлыны, агрономъяслысь юасьны да.

Пелюшка да вика веж куйӧд вылӧ колӧ кӧдзны тулыснас водзджык (зӧркӧд тшӧтш либӧ водзджык), мед эськӧ вермасны бура быдмыны сю кӧдзтӧдз. Турунсӧ веж турун вылад позьӧ гӧрны ытшкытӧг, сӧмын катокӧн лямӧдыштны колӧ, мед озджык мешайтчы гӧрныс дай, нӧйтчыштас кӧ озджык, бӧр ловзьы. Катокыд кӧ абу, позьӧ и ытшкыны да вочасӧн пырысь-пыр жӧ ытшкӧминсӧ гӧрны, мед оз удит косьмыштныс. Чуть кӧ косьмыштас, сэсся зэв дыр оз сісьмы. Татшӧм веж куйӧднад ёна позьӧ вынсьӧдны ылын пашняяс, кытчӧ карта куйӧд этшаджык либӧ ньӧти оз дӧнзьывлы. Вывті бур лоӧ, татшӧм веж куйӧдыскӧд кӧ тшӧтш пуктан муад кутшӧмсюрӧ минеральнӧй му вынсьӧданторъяс.

Минеральнӧй му вынсьӧданторъяс пиысь медся шань веж куйӧд улӧ пуктыны фосфорит пызь, известка, пач пӧим да мукӧдтор.

Татшӧм торъясыс пуктыссьӧны муас веж куйӧд кӧдзтӧдзыс. Минеральнӧй торъяс йывсьыс прамӧйджыка гижам водзынджык.

8. Горт гӧгӧрса мусор ёгысь вӧчӧм куйӧд (компост)

Крестьяна керкаяс гӧгӧр быдлаын эм зэв уна быдсяма мусор ёг. Ӧшинювъясӧ тӧвбыдӧн вель уна чукӧрмӧ куйӧд; кытчӧ сюрӧ кисьталӧны помӧйяс, лӧканьяс да мукӧд быдсяма ёг. Тшӧкыда аддзывлан керка гӧгӧрысь кулӧм рака шойяс, кань шойяс, пон шойяс да мукӧд сэтшӧмтор.

Став татшӧм торъясыс шоныд дырйи сісьмӧны да, сынӧдыс лоӧ зэв лёк. Гожӧмъяснас сэтчӧ чукӧрмӧны гутъяс да быдсяма гагъяс, пырӧны сэсянь керкаад и быдлаӧ. Сы вӧсна тшӧкыда овлывлӧны сиктъясын быдсяма висьӧмъяс да зэв регыд паськалӧны сикткодяс. Медся нин ёна висьмӧны челядьяс — мытӧн (понос) да мукӧд висьӧмъясӧн. Заграничаса крестьянаяс татшӧм горт гӧгӧрса лёк мусорсьыс вӧчӧны зэв бур куйӧд да босьтӧны сэсь кык пӧлӧс пӧльза. Ӧти-кӧ, ӧшинювъясыс налӧн век сӧстӧмӧсь (чистӧйӧсь) да некутшӧм висьӧм оз паськав; мӧд-кӧ, сэтысь вӧчӧны зэв вына куйӧд да босьтӧны ыджыд пӧльза — муясыс ыджыд урожай сы помысь сетӧны да.

Миянлы эськӧ татшӧм пример бӧрсяыс тшӧтш колӧ вӧтчыны.

Горт гӧгӧрса мусорысь вӧчӧм куйӧд шусьӧ компостӧн. Вӧчӧны сійӧс со кыдзи.

Неылӧ керка дінсяньыс (кильчӧ дорысь мышвыласджык), чукӧртӧны став мусорсӧ, тэчӧны ӧтчукӧрӧ. Чукӧр местасьыс эжа вужсӧ первой колӧ кульны, грунтыс кӧ лыаа, киськавны сэтчӧ сёй му да буриника трамбуйтны, мед чукӧрсьыс куйӧд ваыс муас оз йиж.

Тадзикӧн лӧсьӧдӧм места вылӧ колӧ кыскавны быдсяма ёгсӧ горт гӧгӧрсьыс: ӧшинь увт куйӧд, стружки чагъяс, опилки (сӧмын гырысь чаг куйӧд оз ков), сажа, пӧим, быдсяма кулӧм шойяссӧ, эмӧсь кӧ, лыяс и быдтор, мый толькӧ мешайтчӧ. Сэтчӧ жӧ позьӧ лӧдны град вылысь нетшкӧм ёг, межа вылысь лёк турунъяс, горт гӧгӧрысь важ сісьмӧм турунъяс и быдся сэтшӧм торъяссӧ.

Сійӧ став мусорсӧ тэчӧны нёль пельӧса чукӧрӧ (8-ӧд серпас вылын моз), кык метр пасьта кымын (І сажень) да метр судта либӧ вылӧджык, кузя ногсӧ — мый кузя артмас, уна кӧ лоӧ мусорыд, кузьджыка позьӧ вӧчны, этша кӧ — дженьыдджыка.

Татшӧм чукӧр пиас, эм кӧ, позьӧ нӧшта пуктыны фосфорит пызь, либӧ известка. Сэсся чукӧрсӧ бокъяссяньыс да вевдорсяньыс тупкавны трунда муӧн (позьӧ и чукӧр увтас трунда му тэчны) 15–18 сантиметр кыза (3–4 вершӧк кыза). Трунда муыс кӧ абу матын, позьӧ тупкавны эжа муӧн, сӧмын муыс мед эськӧ вӧлі косьмыштӧма. Чукӧрыс пондас сісьмыны да, мед дукыс ёна оз паськав, сы вӧсна и мунас тупкыссьӧ, дай медым выныс чукӧрсьыс оз пактав.

Ӧтпыр куим-нёль вежонын, татшӧм чукӧрсӧ колӧ киськавлыны куйӧд ваӧн, либӧ помӧй ваӧн, позьӧ и сӧстӧм ваӧн. Он кӧ киськавлы, чукӧрыс вермас косьмыны да омӧля пондас сісьмыны.

Чукӧр вылас колӧ вӧчыштны вевттор, майӧгъяс йылӧ (лӧбӧд моз) дӧскаясысь ли коринаысь ли, ёна косьмӧмысь, сідзжӧ и лёк зэрысь да лымйысь видзас.

Тӧлысь вит-квайт мысти кымын (вӧчӧмсяньыс) прӧстджык кадын чукӧрсӧ колӧ косявлыны да выльысь тэчны первойыссьыс моз жӧ, сӧмын колӧ ёна гудравны, мед ӧткодяджык да ӧдйӧнджык сісьмас.

Абу кӧ гырысь чаг-ёг тэчӧма чукӧрас, да корсюрӧ кӧ сійӧс киськавлыны, ӧтчыд либӧ кыкысь гудравлыны ӧти вонас, а мукӧддырйиыс и регыдджык (ӧти гожӧмӧн) артмӧ зэв вына куйӧд. Муяс куйӧдавсьӧ карта куйӧдӧн моз жӧ, сӧмын тайӧ вынаджык лоӧ, позьӧ этшаджык пуктыны. Бурджык татшӧм куйӧдсӧ кыскавны градъяс вылӧ, таг йӧръясӧ либӧ ёна сир сёя муяс вылӧ.

Дерт кодсюрӧ татшӧм куйӧд йывсьыд оз и мӧвпыштлыны, а мукӧдыс нӧшта на шуас, тайӧ пӧ сӧмын уджтӧм дорысь удж. А прамӧйджыка кӧ мӧвпыштан, компост куйӧдыд вайӧ зэв ыджыд кык пӧлӧс пӧльза: ӧти-кӧ, этшаджык лоӧ сиктъясын висьӧмъяс, ӧшинювъяс сӧстӧмджык лоӧ челядьлы ворсны; а мӧд-кӧ, му вылад пондас унджык нянь быдмыны, сӧмын оз ков дышӧдчыны, а тайӧ кыкнан пӧлӧс пӧльзаыс миян ас киын.

## 9. Минеральнӧй му вынсьӧданторъяс

Карта куйӧд, трунда, веж куйӧд да компост куйӧд — ставыс тайӧ шусьӧны органическӧй му вынсьӧданторъяс. Сэтӧні эм быдтасъяслы став пӧлӧс сёянторйыс.

Таысь кындзи, ми водзынджык шулім, эмӧсь нӧшта минеральнӧй му вынсьӧданторъяс, кодъясӧс вӧчӧны заводъясын. Ставыс найӧ вузассьӧны пызь кодь порошокӧн. Татшӧм му вынсьӧданторнас, турасыс кӧть налӧн и ичӧтик, а быдтасъяслы сёянторъясыс зэв уна, да кокньыда вермӧны сэсь босьтнысӧ.

Ичӧт турас радиыс да уна вын радиыс минеральнӧй му вынсьӧданторъястӧ кытчӧ колӧ позьӧ нуны. (Куйӧдтӧ ӧд верст-мӧд сайӧ ылӧджык он нин вермы кыскавны). Медся нин ёна татшӧм му вынсьӧданторъяснас вӧдитчӧны Германияын да сы понда босьтӧны сэні муяс вывсьыс зэв ыджыд докод.

Важ пӧраӧ, 100–150 во сайын, Германияын урожайясыс миян кодь жӧ дзоляникӧсь вӧвлӧмаӧсь, сӧмын кор видз-мусӧ пондӧмаӧсь сэні уджавны агроном сӧветъяс серти, сэкисянь воысь воӧ урожайыс пондӧма кыптыны. Во комын-нелямын сайын Германияын ёна пондісны муяс вылӧ кыскавны быдсяма минеральнӧй му вынсьӧданторъяс да сэкисянь урожайыс муяс вылын, кыдз шуасны, чеччыштіс ещӧ на вывланьӧ.

Со кыдзи кыптӧма урожайыс Германияын *:

1770–1780 воясӧ десятина вылысь воӧма 50 пуд нянь;

1870–1880 воясӧ десятина вылысь воӧма 90 пуд нянь;

1895–1900 воясӧ десятина вылысь воӧма 114 пуд нянь;

1905–1910 воясӧ десятина вылысь воӧма 120 пуд нянь;

1913 воӧ — десятина вылысь воӧма десятина вылысь воӧма нин 140 пуд нянь.

* Лыдпас гижӧдсӧ босьтӧма профессор Прянишников нига вылысь — «Учение об удобрении».

Тайӧ лыдпасъяссьыс быдӧнлы позьӧ гӧгӧрвоны, мый Германияын урожайыс первойсӧ кыптӧма ньӧжйӧникӧн воысь воӧ (1770–1880 воясӧ), кыптыны заводитӧма, муяссӧ кутӧмаӧсь бурджыка чередитны да; заводитӧмаӧсь муяс вылӧ нянькӧд сорӧн кӧдзны бобӧнянь турун да мукӧдтор; бурмӧдӧмаӧсь ассьыныс кӧйдысъяссӧ да сідз водзӧ.

1890 вояссянь нянь урожайыс зэв ӧдйӧн пондӧма кыптыны. Кызь куим воӧн урожайыс содӧма 90 пудсянь 140 пудйӧдз. Татшӧм ӧдйӧ урожайыс кыпалӧма, сійӧ кадъяссяньыс ёна пондӧмаӧсь муяссӧ вынсьӧдны минеральнӧй му вынсьӧданторъясӧн да сійӧн.

Ме думайта, татысь быдӧн гӧгӧрвоас, мый ыджда пӧльза вермасны сетны минерала му вынсьӧданторъяс.

Уна пӧлӧс видлӧгъяс серти, германияса велӧдчӧм йӧз шуӧны сідз, мый важ дорысь содӧм урожайсӧ кӧлӧ лыддьыны 100 прӧчентӧн (условнӧ), сэтысь 50 прӧчентыс содӧма минерала му вынсьӧданторъясӧн вӧдитчӧмысь; 15 прӧчент — содӧма бурджыка важ дорысь муяссӧ чередитӧмысь; 15 прӧчент — бур кӧйдыс лӧсьӧдӧмысь; 10 прӧчент — уна переменаӧн му уджалӧмысь. Тадзикӧн жӧ шуӧны и мукӧд заграничаса велӧдчӧм йӧз; тадзикӧн жӧ вермас лоны и миянын, германечьяс моз кӧ пондам уджавны ассьыным видз-мутӧ. Медыджыд да медрегыд пӧльзасӧ вермасны сетны минерала му вынсьӧданторъяс, сідзкӧ сы дінӧ колӧ миянлы чорыдджыка и кутчысьлыны. Колӧ нӧшта шуны, миян Сӧвет власьт заводитӧ вӧчны уна выль заводъяс минерала му вынсьӧданъяссӧ изны да, водзӧ воясӧ минерала му вынсьӧданторъясыд унджык нин лоӧны. Бӧръя вояснас сы вылӧ доныс ёна чиніс и. Прамӧя кӧ лыддян, куйӧдысь донтӧмджык ӧні сулалӧны минеральнӧй му вынсьӧданторъясыд. Вот, шуам, суперфосфат вузалӧны 50 урӧн пуд. Десятина вылӧ (шӧркоддьӧм норма) пуктӧны 18 пуд, сідзкӧ десятина удобритӧмыс кутас сулавны 9 шайт. Ӧні лыддям — уна-ӧ сувтӧ куйӧд удобренньӧ: десятина вылӧ шӧркоддьӧм норма пуктыссьӧ 2400 пуд либӧ 120 додь. Верста сайын кӧ муыд лоӧ, куйӧд доддьӧн 240 верст мунны ӧтарас да мӧдарас; 5 урӧн верста кӧ лыддян, и сэн нин кайӧ нач ветлӧмыс — 5 х 240 = 12 шайт. (Колльысьӧны ӧд 8 урӧн нӧшта, а оз 5 урӧн). Нач куйӧд кыскӧмыс донаджык сувтӧ минерала му вынсьӧданторъяссьыс. Дерт ньӧти муястӧ куйӧдавтӧг оз жӧ шогмы, татшӧм торъяссӧ сӧмын куйӧдкӧд тшӧтш колӧ пуктавны муяс вылӧ. Минеральнӧй му вынсьӧданторъяс эм зэв уна сикас и быд сикасын кутшӧмкӧ ӧти пӧлӧс вын (азот, фосфорнӧй кислота либӧ калий), зэв нин шоча ӧтик торйын овлӧ кык сикас вынсьӧдантор. Став татшӧм му вынсьӧдан порошокыс сідзи и шусьӧны, код пӧлӧс вын сэні унджык, азотистӧй ли, фосфорно-кислӧй ли, калийнӧй ли.

Ӧні сэсся гижыштам быд сикас вынсьӧдантор йылысь торйӧн.

А. Селитра

Тайӧ шусьӧ азота му вынсьӧданторйӧн. Вузалӧны еджыд сов кодь (неуна вижовджык), порошкиӧн. Азотыс тані 15% мында кымын. Тайӧ селитраыс шусьӧ чилийскӧйӧн, перйӧны сійӧс лунвыв Америкаысь (Чили нима ді вылысь). Селитра ва пиын зэв регыд сылӧ, да быдтасъяслы регыд и артмӧ сёянтор. Му пиас пуктӧм бӧрын вынсӧ сетӧ во чӧж. Рудзӧг муяс вылӧ бурджык лоӧ, кык пӧрйӧ кӧ пуктан селитрасӧ, ӧти джынсӧ первой арнас коян ӧзим вылӧ, а мӧд джынсӧ тулыснас ӧзим вылас жӧ. Некор оз ков селитратӧ гӧрны му пиас. Десятина вылӧ пуктыссьӧ куим пудсянь ӧкмыс пудйӧдз шӧркоддьӧм норма — квайт пуд. Позьӧ кӧдзны быдсяма быдтасъяс улӧ, и градвыв пуктасъяс улӧ, сӧмын оз ков пуктыны клевер улӧ да мукӧд бобӧвӧй быдтасъяс улӧ. Медся шань селитра пуктыны сёйӧдджык муяс вылӧ; лыа му вылысь регыд пырыс прӧйдитӧ. Эмӧсь нӧшта мукӧд пӧлӧс селитраяс да азота му вынсьӧданторъяс, сӧмын сэтшӧмъястӧ этшаджык миянлань вайлывлӧны, да и дона сулалӧ. Татшӧм вынсьӧданъяс пыдди (дона да) бурджык лоӧ уна куйӧд, либӧ трунда му, либӧ мукӧд пӧлӧс органическӧй торъясӧн муястӧ вынсьӧдны.

Б. Фосфорно-кислӧй вынсьӧданъяс

Тайӧ сикас вынсьӧданъясӧн шусьӧны: суперфосфат, фосфорит пызь, лыысь вӧчӧм пызь, томасшлак да мукӧдторъяс. Татшӧм торъясыс миян местаын медся колана вынсьӧданъяс, и со мый вӧсна.

Ӧти кӧ — тайӧ сикас му вынсьӧданторъясысь унджыкыс мунӧ быдтасъяслы медся колан инӧ — кӧйдыс артмӧм вылӧ, и сӧмын неуна идзасас, а кӧйдысыс ӧд и медся колан торйыс, сы ради и ми быдтам, дӧзьӧритам быдтасъястӧ;

Мӧд кӧ — ӧні миян муясын быдтасъяслы зэв этша фосфора сёянторъясыс, нач куйӧдӧн муястӧ вынсьӧдам, а куйӧдад татшӧм торйыс медэтша. Сэсся, му вылысь босьтӧм фосфора сёянтор бӧр му вылас пӧшти ньӧти оз во. Сӧмын ӧд идзассӧ му вылад бӧр нуалам куйӧдӧн, а тусьсӧ (зерносӧ) сёям асьным.

Коймӧд кӧ — ми ӧд тӧдам нин (1-ӧд лист бок; мӧд серпас да), мый быдтасъяслӧн урожай вермӧ воны сӧмын сымда, мыйта вылӧ тырмӧ медэтша сикас сёянторйыс, сійӧс кӧ содтыштан, и урожай вермас ӧдйӧ содны; сідзкӧ фосфора вынсьӧданторъяс пуктӧмысь вермас зэв регыдӧн да ыджыда содны муяс вылысь урожай.

1. Фосфорит пызь. Тайӧ вынсьӧданторсӧ вӧчӧны фосфорит нима сьӧд изйысь, зэв посниа сійӧс изӧны натӧ мельничаясын да. Фосфорит изйыс миян Коми обласьтын зэв уна пӧ эм (Сыктыв уездын Ыб вӧлӧсьтын да Сыктыв ю катыдыс). Фосфорит пызь омӧля да ньӧжйӧн сылӧ му пиас, сы вӧсна колӧ сійӧс водзджык му пиас пуктыны, арсяньыс либӧ коськӧм чегигӧн (пар му первой гӧригӧн) да 2–3 вершӧк пыдна гӧрны му пиас. Тайӧ бурджыка сетӧ вынсӧ выль пашня муяс вылын; гыбдач (подзолистӧй) муяс вылын, либӧ нюр подъя васӧд муяс вылын. Гектар му вылӧ пуктыссьӧ тонна кымын, вынсӧ кутӧ вит-ӧ-квайт во чӧж. Позьӧ пуктыны быдсяма быдтасъяс улӧ — нянь кӧдза улӧ (бурджык сю улӧ); анькытш да мукӧд кӧдзӧм турун улӧ, град выв пуктасъяс улӧ; пыш му вылӧ да с. водзӧ.

Нӧшта нин шань лоӧ, фосфорит пызьтӧ кӧ трунда мукӧд тшӧтш чукӧрас видзыштан либӧ веж куйӧд водзвыв кӧ му пиас пуктан.

2. Суперфосфатъяс. Фосфорит пызь, кыдз ми шулім, му пиас ньӧжйӧн сылӧ да дыр оз вермы сетны пӧльзасӧ. Дыр оз сыв сійӧ вӧлӧмкӧ сы вӧсна, мый сэні вель уна известка эм, да известкаыс кутӧ сылӧмсьыс. Татшӧм торъяснад вӧдитчысь вежӧра крестьяна гӧгӧрвоӧмаӧсь, мый фосфорит пызь пӧ бурджык урожай сетӧ нюр подъя васӧд инын да гыбдач муяс вылын. Вӧлӧмакӧ татшӧм муясыд шомаӧсь (кислӧйӧсь) да сэні известкаыд ачыс регыд сылӧ, сэсся и фосфоритыс сылӧджык. Сэтшӧм видлӧгъяссьыс гӧгӧрвоисны да, ӧні известкасӧ фосфорит пызьысь заводъясын пондісны сывдыны сернӧй кислотаӧн. Сы бӧрын артмӧ кокньыда сылысь да зэв вына му вынсьӧдантор, коді шусьӧ нин суперфосфатӧн.

Заводъясын суперфосфаттӧ вӧчӧны фосфорит пызьысь кындзи важ лыясысь да лы пызьысь. Суперфосфат нима му вынсьӧдантор лоӧ сэтшӧм пӧим кодь рӧма, сьӧкыд пызь; посньыдик ёкмыльӧсь мукӧддырйиыс да ёкмыльясыс чунь костад и пазалӧны. Кылыштӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс дук (запах). Суперфосфат миян местаяс серти лоӧ медся шань да медся колана му вынсьӧдантор. Тайӧс му пиӧ пуктӧм бӧрын, первой восяньыс жӧ, нянь урожай ёна содӧ да няньыс кайӧ гырысь шепта, зэв бур, гырысь туся, нӧшта регыдджык воӧ и. Вывті нин сійӧ шань важ муяс вылӧ да сёйӧд инъясӧ. Позьӧ пуктыны быдсяма мусинма инӧ, гыбдач муяс вылӧ (подзолистӧй) кындзи да васӧд инӧ. Шогмӧ кӧдзны быдсяма быдтасъяс улӧ и град выв пуктасъяс улӧ. Вывті нин ыджыд докод вайӧ, нянь бӧрас кӧ му вылад клевер турун кӧдзан. Гектар му вылӧ суперфосфат пуктыссьӧ 200-сянь 400 килоӧдз, шӧркоддьӧм норма лоӧ гектар вылӧ 290 кымын кило. Вынсӧ кутӧ 2–3 во чӧж. Му вылӧ пуктӧны регыдӧн либӧ вежон кык водзвыв нянь кӧдзтӧдзыс да агсалӧны. Позьӧ пуктыны и кӧдзигӧн, сӧмын гӧртӧдзыс да кӧдзныс гӧригмозыс, медым тшӧтш сійӧс гӧрны му пиас 2–3 вершӧк пыдна кымын.

Суперфосфатӧн позьӧ вынсьӧдны мутӧ и ӧзим вывті, сӧмын колӧ пӧв-мӧд кӧрт агасӧн агсавны, ӧзимыд ньӧти оз тшыксьы.

Суперфосфат эм нӧшта мӧд пӧлӧс, шусьӧ сійӧ двойнӧй суперфосфатӧн, выныс сэні пӧшти кык мында. Вӧдитчӧны тайӧ прӧстӧй суперфосфатӧн моз жӧ, сӧмын колӧ босьтны сійӧс джын мындаыс. Двойнӧй суперфосфат прӧстӧй дорысь кык мында кымын донаджык.

3. Томасшлак. Чугун рудаысь, кӧрт да уклад (сталь) вӧчигӧн, вель уна кольӧны шыбласторъяс, сэтшӧм розьӧсь кодь сьӧкыд ёкмыльяс. Татшӧм шыбласторъясас унакодь эм фосфор. Сэтысь вӧчӧны му вынсьӧданторъяс, натӧ мельничаясын изасны посньыдик пызьӧдз да. Сэтшӧм пызьсӧ и вузалӧны му вынсьӧдантор пыдди, шусьӧ томасшлакӧн. Томасшлак пызь сьӧд рӧма, зэв сьӧкыд, кӧдзигас ёна буситӧ (пылитӧ). Вынсӧ муас кутӧ вель дыр, тырмымӧн кӧ пуктан вит-ӧ-квайт во, дажӧ кӧкъямыс воӧдз вынсӧ кутӧ да ыджыд урожай сетӧ. Гектар му вылӧ позьӧ пуктыны 290 килосянь тонна джынйӧдз. Шӧркоддьӧм норма гектар вылӧ лоӧ 390 кило кымын. Томасшлакыд кӧдзигас ёна буссьӧ да бурджык сійӧс койны лӧнь поводдяын, асывводзын лысва вылӧ либӧ зэр бӧрын. Медым омӧльджыка буссяс, мукӧдыс кӧдзтӧдзыс томашлактӧ сорлалӧны лапыд (уль) лыаӧн ли, муӧн ли. Койӧны тайӧс му вылӧ тӧлысь-мӧд водзвыв нянь кӧдзтӧдзыс. Рудзӧг улӧ колӧ пуктыны первойсьыс коськӧмтӧ гӧригӧн. Вося кӧдзаяс улӧ шаньджык томасшлактӧ пуктыны арсяньыс, сю под гӧригӧн. Тайӧ му вынсьӧданторсӧ му вылӧ койӧм бӧрын век колӧ мутӧ гӧрны вершӧк 2–3 пыдна кымын. Томасшлак медся ёна радейтӧ васӧд муяс да гыбдач инъяс. Зэв бур вынсьӧдантор и видзьяс вылӧ, колӧ сӧмын видзьяс вылад арнас койны да ёна кӧрт агасӧн агсавны (пиняйтны).

Позьӧ томасшлактӧ пуктыны быдсяма быдтасъяс улӧ, сӧмын оз ков сорлавны селитракӧд да суперфосфаткӧд. Доныс томасшлаклӧн абу жӧ ыджыд.

4. Лы пызьысь вӧчӧм му вынсьӧдантор. Скӧтлысь ми яйсӧ сёям, да лыясыс сідз кольӧны — шыблалам, а сэтӧні вель уна буртор эськӧ эм. Быд тонна лыын эм 280 кымын кило фосфор му вын да 48 кымын кило азот. Татшӧм лыястӧ пондісны ӧні чукӧртны да вӧчны сэсь му вынсьӧданторъяс.

Заводъясын первой ёна пуӧдӧны лыяссӧ ва пиын да пӧсь ру пиын (парӧн), медым госыс бырӧ. Сэсся сэтшӧм пуӧдӧм лысӧ зэв посниа изӧны натӧ мельничаясын, артмӧ сэсь лы пызь нима му вынсьӧдантор, рочӧн — костяная мука. Му вылӧ койигӧн, тайӧс, томасшлак моз жӧ, колӧ первой сорыштны муӧн либӧ лыаӧн, мед оз буссьы да койны лӧнь поводдяӧн. Лы пызь ёна вынсьӧдӧ важ муяс да лыааджык муяс. Ёнджыкасӧ тэчӧны найӧс ӧзим улӧ да картупель улӧ, позьӧ и мукӧд пӧлӧс быдтасъяс улӧ. Му вылӧ колӧ койны лы пызьтӧ арсяньыс жӧ да вершӧк кык-куим пыдна кымын гӧрны. Гектар вылӧ пуктыссьӧ 280 килосянь 560 килоӧдз; шӧркоддьӧм норма 385 кымын кило. Бурджык лоӧ лы пызьтӧ гӧрны куйӧдкӧд сорӧн, коськӧм му вылӧ, кор куйӧдсӧ петкӧдӧны. Куйӧдсӧ позьӧ пуктыны тадзинад сӧмын джын мында да содтыны пуд кызь кымын лы пызь, сэки урожайыс воӧ весиг ыджыдджыка тыр нормаӧн куйӧдалӧм дорысь.

Быдӧнлы колӧ лыястӧ чукӧртны да вузавны кооперативъясӧ му вынсьӧдантор вӧчӧм вылӧ.

В. Калийнӧй удобренньӧяс

Калийнӧй му вынсьӧданторъяс вель уна пӧлӧс овлывлӧны. Миян местаясӧ ёнджыкасӧ вайлывлӧны калий сов нима татшӧм му вынсьӧдантор. Сідз жӧ зэв бура вынсьӧдӧ мутӧ пач пӧим да быдсяма пӧлӧс мукӧд пӧим. Калийнӧй солӧн позьӧ вынсьӧдны кӧть кутшӧм му: лыаа инті, кӧть сёя инті. Позьӧ пуктыны и гыбдач муяс вылӧ (подзолистӧй муяс вылӧ). Калий сов мувын медся шань пуктавны картупель улӧ, пыш му вылӧ да му вылӧ кӧдзӧм турунъяс улӧ и видзьяс вылӧ. Позьӧ жӧ вынсьӧдны нянь кӧдзаяс и град выв пуктасъяс.

Картупель улӧ пуктыссьӧ вежон вит-ӧ-квайт водзджык картупельсӧ пуктытӧдз: сю кӧдза улӧ вежон мӧд водзвыв жӧ кӧдзтӧдзыс. Калий мувынсӧ му вылӧ койӧм бӧрын век колӧ вершӧк кык-куим пыдна кымын мутӧ гӧрны. Гектар му вылӧ татшӧм му вынсьӧдантор пуктыссьӧ 100 килосянь 200 килоӧдз. Шӧркоддьӧм норма лоӧ 150 кило гектар вылӧ. Эмӧсь и мукӧд пӧлӧс калия му вынсьӧданторъяс, вӧдитчӧны тайӧн моз жӧ, сӧмын гектар му вылӧ мукӧдсӧ колӧ пуктыны унджык, а мукӧдсӧ бара этшаджык (каинит нима мувын пуктыссьӧ куим мында унджык, а мукӧдторъяс калий сов дорысь пуктыссьӧны сӧмын джын мындаыс).

Пач пӧим да мукӧд пӧлӧс пӧимъяс муястӧ ёна вынсьӧдӧны калий нима мувынӧн. Пӧимын мыйтакӧ эм и фосфор нима мувын. Быдлаысь кӧ пондан чукӧртны пӧимтӧ (пачысь и, пывсянысь и, рынышъясысь да мукӧдлаысь), вель уна пӧльза сэсь позьӧ босьтны. Сӧмын татшӧм чукӧртӧм пӧимсӧ колӧ видзны вевт улын, кос инын, медым эськӧ эз кӧтась сійӧ лым-зэр ваӧн. Кӧтасьлас кӧ, пӧимыдлӧн выныс сэки ёна вошӧ. Позьӧ чукӧртӧм пӧимтӧ пуктыны пельсаясӧ да пельсанас сарайясӧ либӧ житничаӧ. Пӧимӧн позьӧ вынсьӧдны быдсяма муяс и, быдтасъяс и. Медся нин шань пӧимтӧ тэчны шабді улӧ, пыш муяс вылӧ да картупель улӧ. Позьӧ дерт пуктыны и градвыв пуктасъяс улӧ и нянь кӧдза улӧ. Зэв шань сійӧн и видзьяс вынсьӧдны. Гектар вылӧ пуктыссьӧ кызь пудсянь квайтымын пудйӧдз. Коз пу да пожӧм пу пескысь артмӧм пӧим, шӧркоддьӧм норма гектар вылӧ ковмас 640 кило. Кыдзпу да пипу пес пӧим позьӧ этшаджык. Пӧимтӧ колӧ койны муяс вылад вежон кык-куим водзджык быдтасъяс кӧдзтӧдз да пырысь-пыр жӧ гӧрны кык-куим вершӧк пыдна кымын. Видзьяс вылӧ позьӧ койны тулыснас, ва босьтлӧм бӧрын.

Г. Известка

Известкатӧ му пиысь быдтасъясыд неуна босьтӧны жӧ сёянтор пыдди, сӧмын зэв этша, да быд му вылын известкаыд сёянтор пыдди эм пӧшти тырмымӧн. Сӧмын колӧ шуны, кӧні муяссӧ известкаалӧны, сэні нянь-урожайыс зэв ёна содӧ. Сӧмын ыджыд урожайыс лоӧ не сы вӧсна, мый известкаыс ачыс уна сёянтор сетӧ да, а урожай кыптӧ, позьӧ шуны, со кутшӧм куимтор вӧсна.

Ӧти-кӧ, известка ёна бурмӧдӧ мусинсӧ, чорыд сёя муяс небзьӧдӧ, лыааджык муяс сукмӧдыштӧ.

Сёйӧд муяс гӧригӧн муыс гырысь комӧкӧн шедалӧ да агсалігас и (пинёвтігас), корӧгсӧ нӧйтігӧн и ёна буссьӧ муыс. Сэтшӧм буссьӧм муыс зэръяс бӧрын бӧр ёкмыльтчӧ да пӧв кодь чорыд корка му вевдорас артмӧ. Сійӧ коркаыс лампа фитиль моз мусьыс васӧ кыскӧ, а зэр васӧ муас пырны бара жӧ оз лэдз, да сы вевдорын и ваыс бӧр пакталӧ. Сідзкӧ сэтшӧм коркаасьӧм муяс вылын быдтасъяслы ваыс оз тырмы быдмыныс. Татшӧм коркаыс мутӧ быттьӧкӧ пробкаалӧ сынӧдсьыс да сынӧдыс (воздукыс) му пиас оз вежлась. Быдтасъяслӧн вужъясыс сынӧдтӧгыд бара жӧ оз вермыны овнысӧ, пыр быттьӧкӧ кольмӧмаӧсь. Нӧшта и сёянторъяс быдтасъяслы татшӧм инас оз вермыны бура артмыны. Сы понда татшӧм коркаасьӧм муяс вылын бур урожай оз вермы быдмыны. Унджык кӧ известка пуктан сэтшӧм сёя муяс вылӧ, сэки муыс бурмӧ, ставыс быттьӧкӧ кӧнтусь кодь лоӧ, адз му кодь. Посньыдик комӧка муыд некор оз коркаась да, век сэні сынӧдыс и, ваыс и тырмымӧн эм, бурджыка вермӧны артмыны сёянторъяс и — сы понда сэні бурджыка и няньыс быдмӧ.

Мӧд-кӧ, муяс вылын воысь воӧ чӧжсьӧны быдсяма кислотаяс, «шома» торъяс да ёна дзугӧны быдтасъясӧс бура быдмӧмсьыс. Медся нин ёна сэтшӧм «шома» торъясыс чукӧрмӧны васӧд муяс вылын да гыбдач (подзолистӧй) муяс вылын. «Шома» мутӧ нӧшта позьӧ тӧдны сы серти, кытчӧ быдмӧ куз турун (хвощ). Быд крестьянин тӧдӧ, куз туруна инӧ нянь омӧльджыка нин быдмӧ, изӧрмӧма пӧ муыс да. Татшӧм «шома» муяс вылӧ известка кыскалӧмысь зэв ыджыд пӧльза эм, известкаыд шомсӧ бырӧдӧ да.

Коймӧд-кӧ, мутӧ известкаалӧмнад бара жӧ сёянторъясыс му пытшкас бурджыка артмӧны. Ми водзынджык нин гижлім, мый быдтасъяс му пиысь сёянторъяссӧ босьтӧны асланыс вуджъясӧн, ва сорӧн. Мукӧд сёянторйыс прӧстӧ ва пиад омӧля сылӧ (фосфор нима вын, мукӧддырйиыс и калий омӧля жӧ сылӧ). Сэтшӧм сёянторъясыслы известкаыс отсалӧ сывнысӧ да сёяныс быдтасъяслы унджык артмӧ. Сёяныс кӧ унджык, дерт бурджыка и няньыд быдмӧ.

Мукӧд сёянторйыс бара регыд сылӧ (куйӧдысь регыд артмӧ азот нима вын) да пожъяссьӧ лым-зэр ваӧн, быдтасъяс оз и удитны кутнысӧ. Сэтшӧм торъясыскӧд известкаыд ӧтвывтчӧ, оз лэдз пожъяссьыныс, да быдтасъяс кокньыда вермӧны сэсь босьтныс.

Таысь кындзи известкаыд уна пӧлӧс мукӧд пӧльза на сетӧ и. Позьӧ шуны, мый известка быдтасъяслы, мортлы лекарство кодь жӧ. Висьысь мортлы тай докторъяс сетасны лекарство да висьысьыс бурдӧ, ёнджыка пондас сёйны и быдтор; сідз жӧ и быдтасъяслысь став «висьӧмсӧ» (висьӧм помкаяссӧ) известка бырӧдӧ да, бурджыка пондасны сёйны и бурджыка быдмӧны.

Став тайӧ помкаяс (причинаяс) радиыс му известкаалӧмысь пӧльзаыс зэв ыджыд воӧ, быдтасъяс ыджыдджык урожай сетӧны да.

Ӧні сэсся сёрнитыштам, кыдзиджык колӧ известканад вӧдитчыны, мыйта сійӧс позьӧ пуктыны му вылӧ да кутшӧм му вылӧ шаньджык.

Известка перйӧны му пиысь, из кодь жӧ чорыд сійӧ перйигас. Мукӧдлаас известка из чукӧрмӧма дзонь пластъясӧн, зэв паськыда. Коми обласьтын татшӧм известка из пластъясыс вель уналаын эмӧсь. Сыктыв уездын эм Ыб вӧлӧсьт; Кажымын, Койгортын, Ужъяын да мукӧдлаын. Емдін уездын — Серегов вӧлӧсьтын; Кулӧмдін вӧлӧсьтын — Усть-Нем, Аныб да Печӧраладорса мукӧд вӧлӧсьтъясын.

Му вылӧ кыскавтӧдз перйӧм известка колӧ первой посньыдика торйӧдлыны. Позьӧ кык ногӧн торйӧдлыны: либӧ изӧны перйӧм известка изсӧ натӧ мельничаясын (мельничасӧ позьӧ новлӧдлыны местаысь местаӧ; Коми обласьтӧ таво кымынӧскӧ татшӧм мельничаяссӧ вайисны), либӧ заводъясын. Сӧмын изны колӧ пызь кодь посниа жӧ; либӧ ёна сотӧны, ыджыд жарын, натӧ вӧчӧм пачьясын. Сотӧм известкаыс комӧка жӧ лоӧ, сӧмын му вылӧ пуктӧм бӧрын, кӧтасьыштас да, ачыс жугавлӧ, посняммӧ.

Му вынсьӧдантор вылӧ известкатӧ век вузалӧны водзвыв дасьтӧмӧн (изӧмӧн, либӧ сотӧмӧн). Му вынсьӧдігӧн известка пызь койӧны му пасьталаыс да пырысь-пыр жӧ гӧрӧны кык-куим вершӧк пыдна кымын. Сотӧм известка му вылӧ тэчӧны первой чукӧрӧн-чукӧрӧн (вит-ӧ-квайт пуд чукӧр вылӧ), сэсся тыртӧны чукӧръяссӧ куим-нёль вершӧк кыза муӧн. Татшӧм вевттялӧм чукӧръясас известка комӧкъяс асьныс вежон-мӧд мысти жугласьӧны (зэра поводдяын регыдджык, а кос дырйи дырджык оз жугавлыны). Мыйӧн известка ёкмыльяс жугласясны (вежон-мӧд мысти) колӧ тайӧ чукӧръяссьыс известкасӧ разӧдны му пасьталаыс да пыр жӧ гӧрны 1–2 вершӧк пыдна. Гектар му вылӧ позьӧ пуктыны тоннасянь куим тоннаӧдз. Васӧд да сёйӧд муяс вылӧ позьӧ пуктыны унджык, а лыаа муяс вылӧ этшаджык. Медся бур пуктыны известкатӧ коськӧм муяс вылӧ (пар вылӧ). Пызь кодь известка колӧ койны первой коськӧм гӧртӧдзыс да пыр жӧ и гӧрны, а сотӧм известка вежон кык войдӧр гӧртӧдзыс, мед гӧригкежлас удитас торъявлыны. Позьӧ жӧ пуктыны и вося кӧдза улӧ, сӧмын пыр жӧ сю вундӧм бӧрын (сю под вылас) арнас, медым удитас на кӧдзыд босьттӧдзыс посняммыны (сотӧм известка кӧ), да арнас жӧ гӧрны сю подсӧ. Мӧд пӧв муяс известкаалӧны сӧмын нёль-ӧ-вит во мысти. Известка позьӧ пуктыны быдсяма быдтасъяс улӧ, сӧмын омӧльджыка сійӧс радейтӧны шабді, пыш да картупель. Медся ёна сійӧс радейтӧны кӧдзӧм турунъяс, анькытш да мукӧд пӧлӧс бобӧвӧй турунъяс. Зэв шань известкатӧ пуктыштны и видзьяс вылӧ.

(Му вынсьӧданторъяс йылысь нига помас эм содтӧд — лыдпасъяс).

## 10. Колӧ муястӧ заводитны уджавны уна переменаӧн

Уна переменаӧн муяс уджалігӧн нянь кӧдзаысь кындзи кӧдзӧны бобӧнянь турун (клевер), анькытш, картупель да мукӧдтор.

Татшӧм кӧдзаясыс нянь кӧдзакӧд воысь воӧ местаяснас вежласьӧны да сы понда муыс сетӧ ыджыдджык докод, со мый вӧсна:

Ӧти-кӧ, — куим переменаӧн муястӧ уджалігӧн коймӧд юкӧн муыс прӧста куйлӧ коськӧм улын да некутшӧм докод оз сет. Вит переменаӧн кӧ, шуам, заводитны уджавны, сэки нин витӧд пай муыс сӧмын лоӧ коськӧм улын.

Мӧд-кӧ, — ӧні ми муяс вылӧ кӧдзам сӧмын нянь кӧдзаяс: сю, ид да зӧр. Нянь вылӧ няньтӧ кӧдзигӧн муясыс воысь воӧ изӧрмӧны, мусьыс выныс зэв ӧдйӧ бырӧ. Сыысь кындзи быдсяма турун ёгъяс (йӧн, кӧин шать, чипсан турун да мукӧдъяс) муяс вылад ёна быдмӧны да дзескӧдӧны быдмӧмсьыс бур кӧдзаястӧ. Сэсся нянь вылӧ няньтӧ кӧдзигӧн муяс вылӧ чӧжсьӧны быдсяма нянь сёйысь гагъяс, номырыс и; нянь кӧдзаяс вылын паськалӧ быдсяма висьӧмъяс «вӧлпинь», «шойшеп» да мукӧдтор. Висьӧмъяс да «ичӧтик пайщикъяс» (вредительяс) ёна чинтӧны нянь урожайтӧ. (Колян воясӧ Лэтка да Веркӧлузьйӧ вӧлӧсьтъясын ӧзим сойысь номырыс зэв ёна ӧбӧдитӧма, мукӧдласьыс нач кушӧдз ӧзимъяссӧ сёйӧма). Уна переменаӧн уджалігӧн татшӧм «дивӧясыд» озджык овлыны.

Быдтасъяс сёянторнысӧ муысь босьтӧны асланыс вужъясӧн, ва сорӧн (та йылысь ми водзынджык гижлім), но ӧд ва сорнад уна жӧ выныс йиджӧ и пыдӧ му пиас, кытысь нянь быдтасъяс оз нин вермыны судзӧднысӧ, вужйыс матӧ пырӧ да, сы вӧсна и регыд изӧрмӧ муыс. Бобӧнянь турунлӧн вужйыс зэв пыдӧдз пырӧ му пиас (аршын пыдна кымын) да сёянторсӧ кыскӧ аслас ён вужъясӧн му пиысь пыдысь (дерт босьтӧ жӧ и гӧран слӧйсьыс). Вужъяссяньыс мувыныс пыдын инысь и лажмыд инысь кайӧ листъясас, заас да (стебеляс); сэсся турунсӧ вердам скӧтлы да куйӧдсӧ му вылӧ кыскалам, гӧрӧм слӧй инас. Сідзкӧ пыдысь му письыс бобӧнянь турун лэптӧ вынсӧ нянь быдтасъяслы гӧран мусинас. Сэсся нӧшта колӧ шуны, бобӧнянь турун, анькытш и уна босьтӧны ёна колана азот нима мувын сынӧдысь (та йылысь гижӧма «Веж куйӧд» статтяын), а нянь быдтасъясыд сынӧдысь сёянтор оз вермыны судзӧдны ньӧти. Сідзкӧ нянь быдтасъяслы гӧран слӧяс бобӧнянь турун да анькытш азот вынсӧ ёна чукӧртӧны пыдысь муысь и, сынӧдысь и.

Миян муяс вылын анькытш да бобӧнянь вермӧны бура быдмыны — тшӧкыда да асланыс листъясӧн пӧдтӧны турун ёгъяссӧ. Сідз жӧ и картупель вӧдитігӧн (бугритігас) муяс вылысь ёгыс весассьӧ. Татшӧм быдтасъяс бӧрын муясыд озджык лоны ёгӧсьӧсь да, няньыд бурджыка быдмӧ. Нянькӧд сорӧн муяс вылын бобӧнянь да картупель вӧдитігӧн бырӧны няньлӧн висьӧмъяс да быдсяма жыбӧдысьяс (вредительяс). Сы вӧсна няньыд бара жӧ бурджыка быдмӧ.

Коймӧд-кӧ, — бобӧнянь турун, анькытш да картупель, асьныс сетӧны зэв ыджыд докод. Миян местаясын клевер турунлӧн шӧркоддьӧм урожай быд во локтӧ 250–300 пуд зэв бур турун гектар му вылысь. Картупель бура вӧдитӧмӧн быдмӧ 600–100 пудйӧдз гектар вылӧ. Татшӧм урожайясыс, лыддьыны кӧ пондан, нянь дорысь куим либӧ нёль мында унджык сетӧны пӧтӧслунсӧ (питательносьтсӧ). Позьӧ шуны, мый уна переменаӧн уджалігӧн важ мында мусьыс жӧ пондас быдмыны сымда жӧ нянь (оз кӧ ещӧ унджык), кӧть и и нянь улас этшаджык местаыс лоӧ; уна лоӧ скӧтлы бур кӧрым (клевер турун да картупель), да сідзкӧ унджык докод и скӧтсянь лоӧ; унджык лоӧ куйӧд да, позяс вӧчны выль пашняяс. Нӧшта на уна пӧлӧс бур торъяс эмӧсь уна переменаӧн му уджалӧмысь, сӧмын уна местасӧ босьтӧ да, ми ог нин тані гижӧ мукӧдторъяс йылысь (кодлы окота, позьӧ юасьны агрономъяслысь), ме думайта и тайӧ гижӧм торъяссьыс позьӧ нин гӧгӧрвоны уна переменаӧн уджалӧмысь бурсӧ.

## Кымын переменаӧн да кутшӧмджык кӧдзаяс медся шань вӧдитны миян местаясын

Уна переменаыд эм зэв уна сикас. Позьӧ лӧсьӧдны нёль, вит, квайт, кӧкъямыс, ӧкмыс и дас перемена. Сэсся быд сикас уна переменаын позьӧ вӧдитны разнӧй пӧлӧс быдтасъяс. Нёль переменаын вермас лоны: коськӧм му, сю му, турун кӧдзаяса му и вося му (ид да зӧр). Нёль переменаын жӧ вермас лоны: коськӧм му, сю му, картупель му да вося му. Сідз жӧ и мукӧд пӧлӧс уна переменаын. Кымын перемена лӧсьӧдны да кутшӧмджык кӧдзаяс вӧдитны бӧрйигӧн колӧ мӧвпыштлыны со мый йылысь.

Мед эськӧ муяс эз изӧрмыны да унджык докодыс воис; мед эськӧ скӧтлы бур кӧрым быдмис дай нянь вӧлі унджык; мед эськӧ став уджыс эз жӧ ӧти кадӧ чукӧрмы, а ӧтмозаджык вӧлі разалӧма гожӧм чӧжыс. Кӧдза пыдди бобӧнянь турун кӧ тшӧтш пондан кӧдзны, мед эськӧ сійӧ нёль либӧ вит воысь водзджык важ местаас бара эз во, тшӧкыда ӧти местаӧ кӧдзигӧн бобӧняньыд омӧля кутас быдмыны).

Уна перемена лӧсьӧдігӧн век колӧ корӧдлыны ассьыныд (участокса) агрономӧс.

Ме думысь кӧ, медся шань лоӧ миян местаясын вит переменаӧн уджавны да со кутшӧм кӧдза муяс лӧсьӧдны: 1. коськӧм му; 2. сю му; 3. бобӧнянь турун му; 4. картупель му да 5. вося му (ид либӧ зӧр).

Кыдзи вуджны куим переменасянь татшӧм вит перемена вылӧ да кутшӧм кӧдза код бӧрын колӧ кӧдзны, тыдалӧ тайӧ таблицасьыс: (видзӧд 52 лист бокысь клевер (кытчӧ гижӧма). Сэтчӧ сю вылас колӧ кӧдзны клевер (бобӧнянь турун).

Куим перемена дырйи

Вит перемена дырйи

Таблица вылысь тыдалӧ: 1) коськӧм пыр мунӧ вося бӧрын; 2) коськӧм бӧрын мунӧ пыр сю; 3) бобӧнянь кӧдзсьӧ сю пытшкӧ оз быд воӧ, а во мысти. Кор мунны кутас быд вося бобӧнянь (кӧдзӧмсяньыс коймӧд во нин лоӧ), сійӧ воас и колӧ кӧдзны сю пытшкӧ водз тулысын, лым сылігас на (ӧзим пиас); 4) кык вося бобӧнянь бӧрын кӧдзсьӧ пыр вося кӧдза; 5) картупель ӧти во мунӧ сю бӧрын (кор сюкӧд тшӧтш оз кӧдзсьы бобӧнянь, а мукӧд во картупель мунӧ картупель бӧрын жӧ; 6) вося кӧдза му ӧти воӧ мунӧ кык вося бобӧнянь бӧрын, а мӧд воӧ мунӧ кык вося картупель бӧрын.

Тайӧ кӧдзаяс пыддиыс позьӧ и мукӧдтор кӧдзны: 1) коськӧм му вылӧ позьӧ мыйтакӧ кӧдзны вика турун; 2) картупель местаын позьӧ вӧдитны мӧссёркни (турнепс), либӧ ӧти джынъяс картупель, мӧд жынъяс мӧссёркни; 3) вося му вылӧ позьӧ кӧдзны ид, зӧр либӧ шабді, медся нин ёна шабдіыд быдмӧ бобӧнянь турун бӧрын; 4) бобӧнянь кӧдзны колӧ шепта пырейкӧд сорӧн.

Ӧні видзӧдлам мыйта вермас воны докод ӧти десятина му вылысь татшӧм вит переменаӧн уджалігӧн да мыйта воас докод сымда жӧ му вылысь куим перемена дырйи:

Куим переменаӧн уджалігӧн десятинаысь докод:

Лыддям даскык урӧн кило 800 х 12 = 96 шайт дон.

Вит переменаӧн уджалігӧн гектар му вылысь докод:

Став докодыс 166 шайт 44 ур.

Куим перемена дорысь вит переменаӧн ӧти гектар вылысь докодыс унджык воӧ: 166.44 − 96 = 70 шайт да 44 ур дон.

Пӧтӧслун серти кӧ артавны, вит переменаӧн бара жӧ унджык воӧ питательносьтыс. Тані колӧ нӧшта шуны, мый уна перемена вылӧ вуджигӧн та йылысь ёна колӧ юасьны да корны сӧвет участокса агрономлысь.

## 12. Быдӧнлы колӧ кӧдзны муястӧ бура сортируйтӧм да весалӧм кӧйдысӧн

Кӧйдыс весалӧмысь да сортируйтӧмысь бара жӧ зэв ыджыд пӧльза эм. Му вылад ӧд век быдмӧны быдсяма турун ёгъяс, кодъяслӧн кӧйдысыс вартігӧн сюрӧ нянь кӧйдыс пиӧ. Весавтӧм кӧйдыснад кӧ мутӧ кӧдзан, сэки няньыскӧд тшӧтш кӧдзсьӧ уна турун ёг кӧйдыс да муясыд нӧшта нин ёна ёгӧссьӧны, а ёгӧсь му вылад бур урожай некор ӧд оз и быдмывлы.

Он кӧ кӧйдыстӧ бура сортируйт, сэтӧні эмӧсь гырысь и посни тусьяс. Му вылӧ кӧдзӧм бӧрын гырысьыс водзджык чужӧ да водзджык и быдмӧ, а посниыс дырджык оз чуж дай бӧрыннас ньӧжйӧнджык быдмӧ, сы вӧсна нянь урожай воӧ (поспевайтӧ) сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, оз ӧтырышъя (ӧттшӧтш). Бурджык шепъясыс воӧмаӧсь нин, весиг чегӧны, а омӧльджыкыс сэк на веж «сарапан кодь», кыдз шуасны. Он и куж, кор колӧ, заводитны вундыныд. Водзджык кӧ вундан, уна на веж шептыс сюрӧ; сёрмӧдчыштан кӧ, бура воӧм шептыс бара чегъясьӧ нин, уна урожай киськасьӧ. Став быдмӧм няньсӧ некыдз он и вермы чукӧртны. Сэсся, колӧ шуны, посньыд тусьыс унджыкыс дзикӧдз оз и чужлы, кӧйдыссӧ прӧста лоӧ му вылӧ койӧма, а кӧрым вылӧ эськӧ сійӧ зэв на шань вӧлі. Гырысь кӧйдысысь ӧд гырысь туся жӧ и урожайыс быдмӧ. Гырысь ён бать-мамлӧн тай и челядьыс гырыся быдмӧны, ичӧтик-жебиник бать-мамлӧн и челядьыс жебиникӧсь, сідз жӧ и быдтасъясыдлӧн. Кымын гырысь да бур кӧйдысӧн муястӧ кӧдзан, сымын бура вермас быдмыны нянь урожай. Гырысь бур кӧйдыс позьӧ лӧсьӧдны сӧмын бура весалӧмӧн да сортируйтӧмӧн сортируйтчан машинаяс вылын. Ӧні ӧд быд вӧлӧсьтын нин эмӧсь сортируйтчан машинаясыд, триеръяс да триумфъяс. Сідзкӧ быдӧнлы колӧ сортируйтны ассьыс кӧйдыссӧ, сэки урожайыд муяс вылад ӧнія дорысь кутас бурджыка быдмыны. Уна пӧлӧс видлӧгъяс серти агрономъяс шуӧны, мый нач кӧйдыс весалӧмысь да сортируйтӧмысь урожай гектар му вылӧ вермӧ быдмыны 160 килосянь 640 килоӧдз унджык ӧнія дорысь, сортируйттӧм кӧйдысӧн кӧдзӧм дорысь. Колӧ лӧсьӧдны сідз, мед ньӧти крестьянин муяссӧ эз кӧдз сортируйттӧм да весавтӧм кӧйдысӧн.

## 13. Колӧ муястӧ кӧдзны кӧдзан машинаясӧн

Быдтасъяс бурджыка вермӧны быдмыны:

1. Оз кӧ мӧда-мӧдыслы мешайтчыны, да быдӧнлы кӧ ӧтмындаджык муыс дӧнзьӧ;

2. Лапыд (сыроватӧй) му вылӧ кӧ кӧйдысыс веськалас кӧдзигас;

3. Быд кӧйдыс тусь кӧ бура да ӧтпыдна лоӧ тыртыштӧма мунас.

Тадзи-ӧ артмӧ, кӧр ми кӧйдыстӧ киӧн коям? Дерт оз тадзи. Му вылӧ кӧйдыс веськалӧ кыдз сюрӧ. Видзӧд тайӧ серпасъяссӧ. Кӧйдыстӧ коямӧ кос му вылӧ (гажа луннад ӧд гӧригкостіыс и косьмӧ муыд), да сы понда дырджык оз вермы чужныс кӧдзаыд. Тулыснас кӧ ӧти лун водзджык чужас кӧдзаыд, арнас сійӧ, позьӧ шуны, вежонӧн водзджык воас. Коми пӧслӧвича шуӧ: «Тувсов кӧдзаыд пӧ шать бертігкості сёрмӧ». Сэсся бара жӧ кинад коям ми кӧйдыстӧ мукӧддырйиыс ещӧ агсавтӧм му вылӧ. Кӧйдысыс агсалігӧн мукӧд тусьыс пырӧ му пиас пласт бокъясӧ да агас тув бӧрся, мукӧдыс веськалӧны матӧджык, а мукӧдыс му вевдорас и кольӧны. Сы вӧсна ӧзимыс петӧ зэв сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, лоӧ коді кузь, кодыс дженьыд, да и нянь урожайыс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн жӧ воӧ, а сы вӧсна тыр урожай оз и вермыв воны. Машинаӧн кӧ кӧдзан, сэки ставыс лоӧ ладнӧ.

Ӧтик-кӧ — машинаыд кӧйдыссӧ му вылад кисьтӧ визьӧн-визьӧн (видзӧд 58 лист бок) а оз кыдз сюрӧ. Тадзинад быдтасъясыд мӧда-мӧдыслы оз мешайтчыны да бурджыка вермӧны быдмыны; мӧд-кӧ, — кӧдзан машина кӧйдыссӧ быд тусь ӧтпыдна лэдзӧ му пиас, лапыдінӧ (сыроватӧй инӧ), да быд тусь жӧ ӧтпыдна тыртӧ мунас. Сы вӧсна машинаӧн кӧдзӧм став кӧйдысыс чужӧны ӧтпырйӧн да водзджык, сійӧн и урожайыс водзджык жӧ воӧ, дай став шептыс ӧтпырйӧ воӧ. Машинаӧн кӧдзӧмысь кык пӧлӧс ыджыд пӧльза воӧ; ӧти-кӧ, урожайыс ыджыдджык лоӧ, а мӧд-кӧ, кӧйдысыс этшаджык кӧдзсьӧ машинанад, киӧн кӧдзӧм дорысь. Владимирскӧй губерняын опытнӧй му вылын машинаӧн кӧдзӧмысь пӧльза тӧдмалӧм могысь вӧчалӧмаӧсь видлӧгъяс, да со мый сэсь тыдовтчӧма: ӧти участок вылӧ киӧн кӧдзлӧмаӧсь 196 кг (12 пуд да джын) сю, сэсь воӧма урожайыс 934 кг (58 пуд да джын); мӧд участокӧ сэтшӧм жӧ да сы мында жӧ му вылӧ кӧдзлӧмаӧсь машинаӧн сӧмын 130 кг (8 пуд) сю, сэсь воӧма урожайыс 1261 кг (80 пуд). Сідзкӧ машинаӧн кӧдзӧмысь урожай кыптӧ 30% мында и кӧйдысыс этшаджык мунӧ 30% жӧ.

Кӧдза машина позьӧ босьтны ӧтвылысь сиктыдлы ӧтиӧс, сійӧ быдӧнлы тырмас. Доныс сё шайт гӧгӧр.

## 14. Кымынкӧ кыв муяс гӧрӧм да агсалӧм йылысь

Ми муяснымӧс ассьыным гӧрам да агсалам сы вӧсна, мед эськӧ, ӧти-кӧ, муыс эз подмы ни эз вӧв гырысь комӧкӧсь, а мед вӧлі небыд, да быдтасъяс вермисны бурджыка вужъясьны; мӧд-кӧ, мед бурджыка йиджас муас лым-зэр ва, да оз другӧн бӧрсӧ косьмы, дай сынӧдыс медым бурджыка вежласяс; коймӧд-кӧ, мед эськӧ ёнасӧ эз жӧ ӧдӧлитны кутшӧмсюрӧ турун ёгъяс, бурджыка мед пӧжсяс муыс да унджык артмас быдтасъяслы сёянтор.

Мед эськӧ мутӧ чередитӧмысь збыль татшӧм пӧльзаяс вӧліны, гӧрны-агсавны колӧ кужӧмӧн жӧ да колан кадын. Кыдз сюрӧ да кор сюрӧ гӧрӧм-агсасьӧмысь пӧльза пыдди вермас артмыны омӧль, муыд небзьӧм пыдди вермас сӧмын далькмыны. Тані ми неуна гижыштам, кыдзи да кодыр бурджыка гӧрны-агсавны муястӧ вося кӧдза улӧ да коськӧм воӧ — рудзӧг улӧ. Вося кӧдза кежлӧ колӧ мутӧ дасьтыны арсяньыс жӧ. Мыйӧн толькӧ вундыссяс да прӧстмас сю му (ӧд сю под вылӧ восятӧ ми кӧдзам), пырысьтӧм-пыр жӧ колӧ сійӧс гӧрны. Сідзи гӧрӧмнас и кольны тӧв кежлас. Арся сю под гӧрӧмысь эм зэв ыджыд пӧльза, сэки:

1) водзджык гӧрӧм бӧрын уна на сюрӧ арнас шоныд пӧраыс, да сю подйыс и турун вужйыс бура пӧжсьӧ, да сы вӧсна муыс вынаджык и небыдджык лоӧ;

2) сю му вылын быдмысь ёг турунъяслӧн, няньтӧ идралігӧн, уна киссьӧ му вылад кӧйдысыс. Гӧран кӧ мутӧ, арнас на жӧ сэтшӧм кӧйдысыс чужӧ, а нэриник веж туруныс арся кынмалігас и тӧвнас кынмӧ. Сы вӧсна вося муыд озджык ло ёгӧсь. Он кӧ гӧр арсяньыс, турун ёг кӧйдысыс тӧвнас оз тшыксьы да, тулыснас петӧ, вося мутӧ ёгӧсьтӧ;

3) гӧрӧм му пластъясыс арся зэрсьыс ёна больдӧны, туктӧны (напитайтчӧны) ванас, сэсся арся кынмалігас да тӧвнас больдӧм пластъясыс кӧдзыдсьыс дрӧбавлӧны, да муыс ачыс бура небзьӧ. Арся гӧрӧм муыд тырмымӧн жӧ вермӧ чукӧртны васӧ и вося быдтасъяслы.

Сӧмын арнас оз ков пинёвтны мутӧ, сэки вермас муыд ёна далькмыны. Тулыснас, мыйӧн лымйыс сылас да чуть косьмыштас муыс, колӧ кӧдзтӧдзыс на агсавны; он кӧ агсав, муыд зэв ӧдйӧ косьмӧ, да дыр оз вермы чужныс вося петасыд. Кӧдзигӧн дерт лоӧ бара жӧ гӧрны да агсавны. Тулысын гӧрны-кӧдзны колӧ кыдз позьӧ водзджык, сӧмын мед гӧригад абу жӧ вывті ва муыд-а, гӧр шабала (отвал) дінад да агас пинь дінад мед оз жӧ мавтчы муыс.

## Кыдзи колӧ коськӧм му чередитны

Коськӧм мутӧ арсяньыс жӧ позьӧ гӧрны (вося подсӧ), сӧмын бара жӧ водзджык, пырысь-пыр, мыйӧн няньыс идравсяс; арнас оз жӧ ков пинёвтны. Сёйӧд коськӧм муяс непременнӧ колӧ гӧрны арсяньыс, а абу кӧ сёйӧд муыд, бурджык лоӧ арсяньыс не гӧрны. Арся гӧрӧм коськӧмтӧ тулыснас, мыйӧн чуть косьмыштас муыс, пырысь-пыр жӧ колӧ агсавны, он кӧ агсав, лун-мӧдӧн вермас зэв ёна косьмыны.

Абу кӧ гӧрӧма арнас коськӧм мутӧ, тулыснас колӧ сэті гӧрны водзджык, пырысь-пыр, мыйӧн помасяс вося кӧдзаыд, сёрмӧдчан кӧ гӧрӧмнад, бара жӧ муыс вывті ёна косьмӧ да бӧрті гырысь комӧкӧн кутас гӧрсьыны. Вежон мысти кымын гӧрӧм бӧрас, ёна косьмытӧдзыс, колӧ мутӧ буриника агсавны зэрыштӧм бӧрын либӧ лысва йылын, медым оз ёна буссьы муыс да бурджыка небзяс, жугавлас гырысь комӧкъясыс.

Путшкыны (двоитны) коськӧм мутӧ колӧ вежон квайт мысти кымын. Ёна кӧ пондас турунзьыны муыд, путшкытӧдзыс колӧ мӧд пӧв агсавны, медым туруныс жугласяс да оз понды быдмыны. Коськӧм путшкӧм бӧрын недыр мысти бара жӧ колӧ мутӧ агсавны, сэсся сю кӧдзтӧдзыс чуть кӧ турунзяс либӧ подмыштас муыс, колӧ нӧшта на агсавны, медым эськӧ пыр вӧлі муыд небыд, дай мед ни ӧтик турун оз быдмы коськӧм му вылад.

Миян эськӧ коми крестьянаыд вывті ёна старайтчӧны му гӧгӧрыд, сӧмын коськӧм мутӧ оз кужны чередитныс. Со кутшӧм нелючкияс миян овлывлӧны коськӧмтӧ чередитігӧн.

1. Йӧръяссӧ видзӧны восьсӧн да, гожӧмбыд сэні скӧт олӧ, талялӧ муяссӧ, сы понда коськӧм муыд ёна подмӧ да косьмӧ, оз и вермыв бурасӧ шойччыны, прӧста пустуйтчӧ муыс. Тадзикӧн видзӧм дорысь бурджык лоӧ, коськӧм му вылад вика турун кӧ кӧдзан. Водзджык кӧ ытшкан вика турунтӧ (Петыр лунъяс гӧгӧр), муыс оз ёна косьмы да бурджыка шойччас травитчан йӧр дорысь;

2. Коськӧм йӧрыд оз кӧ травитчы, сэні бара зэв ёна турун ёгсӧ быдмыны лэдзӧны. Мукӧдыс мӧвпалӧ сідз, мый татшӧм турунсӧ пӧ гӧран да, сійӧ зэв бур куйӧд, муыс пӧ вынаджык лоӧ. Ми эськӧ водзынджык гижлім, мый позьӧ му вылад быдтыны куйӧдтӧ (веж куйӧд), сӧмын ӧд сэні кӧдзӧм турун быдмӧ, а оз ёг. Татшӧм турун ёгыс вывті ёна изӧртӧ мутӧ, а оз вынсьӧд. Изӧрмӧмысь ӧприч татшӧм ёгыс коськӧм му вылад быдмӧны да чӧжсьӧны быдсяма нянь жыбӧдысьяс-вредительяс: ӧзим сёйысь номыръяс, пучӧйяс (слизень) да быдсяма ӧзим сёйысь гагъяс и гутъяс. Коськӧм мутӧ колӧ вӧдитны сідз, мед эськӧ йӧрыс эз травитчы, дай медым ньӧти турун сі эз быдмы. Мыйӧн толькӧ чушкысяс турун ёгыс, пырысьтӧм-пыр жӧ колӧ мутӧ агсавны, мед нетшкысяс став ёгыс. Унджык пӧв агсалӧмысь пеня абу, сэки турун ёгыс озджык быдмы, дай муыс век лоӧ небыдджык;

3. Коськӧмтӧ чегӧм бӧрас (тулысъя первой гӧрӧм бӧрас) зэв дыр оз агсавны да, муыс бара жӧ ёна косьмӧ, сэсся кос муыд агсалігас оз и небзьыв, да вывті корӧгӧсь лоӧ и ёна буссьӧ агсалігас. Корӧгъяссӧ сэсся босьтасны да жмотйӧны-нӧйтӧны киӧн, натӧ корӧг нӧйтанъясӧн либӧ чер ӧбукӧн. Дерт эськӧ и корӧгыд сэки оз ло, сӧмын муыс ёна буссьӧ да первой зэр бӧрын жӧ и подмӧ-коркаасьӧ. Колӧ водзджык мутӧ агсавны, сэки оз ло корӧгӧсь, а турунзьыны кӧ пондас, мӧд пӧв колӧ агсавны путшкытӧдзыс (двоиттӧдзыс). Корӧгтӧ бырӧдны бурджык лоӧ натӧ вӧчӧм катокӧн, сійӧн регыдджык, дай озджык буссьы муыс. Сэтшӧм катоктӧ кужас вӧчны быд мужик кутшӧмкӧ сьӧкыдджык керпомысь. Кыдзи вӧчсьӧ катокыс, позьӧ юавны агрономъяслысь, а ещӧ бурджык лоӧ татшӧм катоксӧ кӧ сикткодьнад ньӧбан дась вӧчӧмсӧ, сійӧ абу дона.

Став татшӧм нелючкияссӧ коськӧм чередитӧмысь колӧ бырӧдны, тадзинад, шойччӧм пыдди, коськӧм воӧ муясыд миян сӧмын ёнджыка изӧрмӧны.

## 15. Нӧшта ӧтитор тайӧ нига йылысь

1929 воын, март тӧлысьын, Сыктывкарын агрономъяслӧн да мукӧд видз-му дорын уджалысь специалистъяслӧн вӧлі ӧтвывъя сӧвещанньӧ. Кутшӧмкӧ дядьӧ (Ыбысь ли, Межадорысь ли, стӧчӧдзыс ог тӧд) самӧй сэк жӧ мыйлакӧ карӧ волӧма, да кылӧма татшӧм сӧвещанньӧтӧ агрономъяслысь да нарошнӧ пыраліс сӧвещанньӧ вылӧ накӧд сёрнитыштны.

Зэв сьӧлӧмсянь сійӧ вӧлі висьталӧ сӧвещанньӧлы, агрономъяс пӧ миянлы вывті колана йӧз, уна бур сӧветъяс пӧ найӧ сетӧны крестьяналы. Сӧмын нӧ миян агрономъясыд зэв на этшаӧн да оз на вермыны быд крестьянинӧс велӧднысӧ. Медым эськӧ унджык крестьяна пӧ вермисны бурмӧдны ассьыныс олӧмнысӧ агроном сӧветъясӧн, колӧ пӧ агрономъяслы бурджыка видз-му уджалӧмъяс йылысь гижны нига, ас гӧгӧрвоана кывйӧн, медым эськӧ татшӧм нига сертиыс вермисны унджык коми йӧз велӧдчыны, кӧні абу агрономъясыс. Татшӧм сёрниыс дядьӧыдлӧн меным йиджискодь сьӧлӧмӧ да, ме кӧть эськӧ и томиник коми агроном пи на, но босьті ас вылӧ ыджыд удж — дядьӧыдлысь сёрнисӧ олӧмӧ пӧртны, гижны видз-му уджалӧм йылысь коми нига.

Дерт дзоляник нигаад ставсӧ он вермы гижны, дай первой татшӧм уджтӧ вӧчигӧн вермас лоны гӧгӧрвотӧм инъяс и мукӧд нелючкиторъяс. Водзӧ кежлӧ мед бурджык нига нин вермам гижны, ми чуксалам став водзмӧстчысь крестьянаӧс индыны тайӧ нигалысь тырмытӧмторъяссӧ, да мый йылысьджык колӧ водзӧ кежлӧ гижныс. Ассьыныд сӧветъястӧ мӧдӧдӧ коми нига лэдзанінӧ (Сыктывкар, Вадорвыв улича, 38-ӧд керка) либӧ гижӧ «Коми сикт» газетӧ.

Тіян индалӧм кузя ми ӧтвылысь водзӧ кежлӧ вермам лӧсьӧдны бурджык нигаяс.



    
## Cite as
    
```
@book{10024_67335,
author={Парначёв, П. В.},
year={1930},
title={Муяс бура уджалӧм да вынсьӧдӧм йылысь},
url={http://fennougrica.kansalliskirjasto.fi/handle/10024/67335},
note={Scanned in the National Library of Finland's Fenno-Ugrica project. Processed and proofread by FU-Lab. Selected and organized into Written Komi Corpus: Fenno-Ugrica collection by Niko Partanen.}
}
```