10024_67982.Rmd

---
title: "Лоам ми ёнӧсь, дзоньвидзаӧсь да! : мӧд нига"
output:
  html_document:
    css: "style.css"
    toc: true
    toc_float: true
---
## ЛОАМ МИ ЁНӦСЬ, ДЗОНЬВИДЗАӦСЬ ДА!

### І. Морт кучик дзоньвидза йылысь

#### Мыйла колӧ мыссьыны

Сӧстӧм кучик мольыд, югъялӧ. Чышкыштӧй чужӧмнытӧ вӧсньыдик небыд гумагаӧн — гумагаыд сылӧссяс. Сійӧ сы вӧсна, мый миян кучикысь пыр сӧдзӧ кучик гос. Сійӧ госыс видзӧ кучиксӧ косьмӧмысь. Тӧв йылын да бус пиын уджалігӧн кучикыс косьмӧ, потласьӧ, миян ног кӧ — вартчӧ. Сэтшӧм удж бӧрын колӧ мавтны сійӧс кутшӧмкӧ госӧн.

Шоча мыссигӧн кучик лудӧ. Сійӧ сы вӧсна, мый кучикысь сӧдзтысь гос да пӧсь косьмигас кучиксӧ гильӧдӧны. Кучик вылысь дыр мыськытӧм пӧсь да гос отсалӧны чукӧрмыны кучик вылӧ буслы да быд пӧлӧс уна висьӧдана гагъяслы. Кучиктӧ кисьтӧ, лӧмӧссьӧ да ещӧ на мукӧд пӧлӧс кучик висьӧмъяс овлӧны. Гыжнаясысь да лудӧм кисьтӧдысь кучикыд зэв дыр оз бурд.

Сы вӧсна, инӧ, со кутшӧм сӧстӧма колӧ видзны ассьыд яйтӧ. Быдӧн тӧдӧны, кутшӧм лӧсьыд да долыд овлӧ мыссьӧм бӧрын. Дӧрӧм-гачӧ сідз жӧ чукӧрмӧны кучикысь торъялӧм торъяс — гос да киль да на дінӧ сибдӧм бус. Дӧрӧм гач сьӧдасьӧны. Сы вӧсна улыса дӧрӧм гачтӧ колӧ вежны быд вежонын. Выліса платтьӧтӧ тшӧкыда жӧ пеславны, тӧлӧдны, буссӧ сэсь пыркӧдны. Ас гӧгӧр пелькӧдны колӧ велӧдчыны ичӧтысянь. Дурка да няйта олігӧн он ло дзоньвидза, мича. Дзоньвидзалуныд да мичлуныд няйтыдкӧд да дуркыдкӧд дажӧ оз лӧсявны.

- Тшӧкыда-ӧ тэ мыськан ассьыд тушатӧ?

- Оз-ӧ кыв тэ дінысь пӧсь дук?

- Кӧні тэ пыркӧдан, весалан ассьыд кышантӧ?

- Мый вӧсна оз позь пыркӧдны да весавны кышантӧ олан керкаын?

- Кыдзи колӧ дӧзьӧритны юрситӧ да чунь гыжъястӧ

Медъёна сӧдзтӧ госыд юр кучикысь. Сы вӧсна посни челядьлысь кӧ юрсӧ шоча кутан мыськыны, юр кучик госыс юр вылас косьмӧ, кенялӧ. Ёна дурк йӧзлӧн юрсӧ дыр мыськытӧмысь юрыс лӧмӧссьӧ, юрсиыс клеитчӧ сэтчӧ, оз позь сыныштны. Бура мыськыны юртӧ кӧдзыд ваӧн он вермы, оз мын сійӧ. Колӧ мыськыны шоныд ваӧн, майтӧгӧн, медым став няйтыс да госыс сэсь мынас. Ӧдйӧ госӧссян юрси колӧ мыськыны быд вежонын ӧтчыд, ньӧжйӧнджык госӧссян — позьӧ кык вежонын ӧтчыд. Юр кучиктӧ колӧ ёна дӧзьӧритны: сэні ӧд юрси вужъясыс (1-ӧддза сер., Н шыпасӧн пасйӧма). Няйтын овмӧдчӧны аслыспӧлӧс тшакъяс, висьмӧдӧны юрситӧ.

Эм парша нима висьӧм. Парша тшакъяс вуджӧны челядьлы понъяссянь да каньяссянь. Парша тшак орйӧдлӧ юрси вужъяс. Юрси пондас усьны, верман дзик юрситӧг кольны (2-ӧд серп.). Эм нӧшта мӧд пӧлӧс висьӧдан тшак — шырысь лишай (3-ӧд серп.). Сійӧ юрситӧ орйӧдлӧ. Чеглалӧ найӧс ӧтгырся гӧгыльясӧн, быттьӧ шырӧ. Лишай — зэв вуджана висьӧм. Сы вӧсна, казяласны кӧ сійӧс школаын кутшӧмкӧ велӧдчысьлысь, велӧдӧмысь дугдылӧны, школасӧ тупкылӧны. Мыжаыс тані — няйта, дурка олӧм.

Юртӧ мыськыны колӧ видзчысьӧмӧн. Юр мыськигӧн ми весалам юр кучикнымӧс сы вылӧ пуксьӧм кулӧм кучик йӧртӧдъясысь да няйтысь, бусысь. Коклябӧраным миян эм жӧ сэтшӧм кулӧм кучик пластыс. Сӧмын сэні сійӧ зэв кыз, позьӧ вундавны, ньӧти оз доймы. Юрын кулӧм кучик пластыс зэв вӧсни. Сы улын олӧны ловъя кучик йӧртӧдъяс. Сы вӧсна юртӧ мыськигӧн оз ков юр кучиктӧ гыжйӧн парсавны, а мыськыны кокньыдика — чунь помъяснад ниртӧмӧн. Сынан ньӧбигӧн колӧ бӧрйыны тшӧтшыд пиня сынан: ёсь пиня сынанӧн верман дойдны юр кучиктӧ. Зэв пӧсь ваӧн юртӧ мыськавны абу бур, верман сотны ловъя кучиксӧ.

Эм ещӧ юр кучик висьӧм, кор юрыд ёна килльӧссьӧ. Сэки юрыд да паськӧмыд еджыдӧсь, быттьӧ пызьӧн киськалӧма. Сійӧ висьӧмысь позьӧ бурдӧдчыны, сӧмын юртӧ тшӧкыда колӧ мыськыны серно-дегтярнӧй мазьӧн, доктор индалӧм серти. Колӧ ёна видзны юртӧ тойӧссьӧмысь. Пывсян бӧрын колӧ сынавны юрситӧ тшӧкыд сынанӧн. Унаысь юрыд серовӧссьылӧ.

Серовыс сійӧ той колькъяс (4-ӧд серп.). Мынтӧдчыны наысь зэв сьӧкыд: колӧ тшӧкыда тшӧкыд сынанӧн сынасьны. Эновтчыны кӧ пондан сынасьӧмысь — тойӧссян.

Тойясӧс бырӧдӧны нерп выйӧн да сабадилла нима лекарствоӧн.

Колӧ видзчысьны ёна юр гартӧмысь. Шапкаӧн, шляпаӧн да чышъянӧн оз ков юртӧ топыда жмитӧмӧн кӧртавны, тупкыны. Юр кучик йӧртӧдъяс ӧд, мукӧд туша йӧртӧдъяс моз жӧ, лолалӧны. Оз ков, инӧ, торкны налы лолавны. Быд ловъя ловлы моз юр кучиклы колӧны югыд да сынӧд. Сы вӧсна шоныд дырйи да абу кӧ буса колӧ овны куш юрӧн.

Чунь гыжъястӧ сӧстӧма жӧ колӧ видзны. Няйт удж бӧрын пырысьтӧм-пыр китӧ колӧ мыськыны майтӧгӧн, тшӧткаӧн, медым гыжъяс костад няйтыс оз коль. Гыж да юрси серти тӧдмалӧны мортӧс: пелька али дурка сійӧ олӧ. Гыжтӧ колӧ шырны гӧгрӧстӧмӧн моз, чунь пом серти. Оз ков вундыны сійӧс дзик яй бердтіыс либӧ кольны вывті кузя (5-ӧд серп.). Чунь гыж видзӧ чунь помтӧ доймӧмысь да мый сюрӧ босьтігӧн мыджӧд пыдди сылы олӧ, видзӧ чатӧртчӧмысь. Чунь помыд ӧд миян — мӧд син. Чунь помъясӧн ми быдтор видлалам.

Гыжъяс гӧгӧр мукӧддырйи чунь кучик бонзьӧ. Оз ков найӧс нетшкыны, курччавны, медым оз лоны сэні дойяс. Дойӧ ӧд вермасны веськавны висьӧдан гагъяс, пежавны вирсӧ-яйсӧ. Войдӧр гаг веськаланінті вежӧдас, сэсся висьны, ёнтыны пондас. Гыжна туйяс да дойяс колӧ мавтны иодӧн. Сійӧ кыскӧ дой кучиксӧ, оз лэдз висьӧдан гаг ядлы пырны водзӧ, пежавны вирсӧ, яйсӧ.

Велӧдчысьяс пытшсьыд школаад бӧрйӧй кымынкӧ мортӧс тӧждысьны дзоньвидзалун понда. Найӧ пондасны шусьыны дзоньвидзалун понда тӧждысьысь котырӧн. Пондасны кыйӧдны, медым школаыд пыр вӧлі пелькӧдӧма, чышкӧма-мыськӧма; велӧдчысьясыс сӧстӧмӧсь, сӧстӧм паськӧмаӧсь.

Тшӧктӧй сійӧ котырлы докторкӧд тшӧтш видлавны велӧдчысьяслысь юрсисӧ, туша кучиксӧ, гыжъяссӧ. Сійӧ котырлы тшук колӧ кыдзкӧ лӧсьӧдны, медым велӧдчысьяс велӧдчасны видзны асьнысӧ да школасӧ пыр пелька, сӧстӧма. Ас удж йывсьыс дзоньвидзалун понда тӧждысьысь котыр быд тӧлысь собранньӧ вылын пондас велӧдчысьяслы доклад вӧчны.

Кутшӧм ваӧн колӧ мыссьыны

— Ме кӧдзыд ваӧн мысся!

— А ме шоныдӧн — мед ог кынмы.

— Сы вӧсна и пыр кынман, шоныд ваӧн мыссян да.

— Кыдз сідз? Шоныд ваысь?

— Да. Шоныд ваӧн мыссьӧм бӧрын кучикыд зэв ӧдйӧ ыркалӧ. Кӧдзыд ваӧн кӧ мыссян да сы бӧрын дон гӧрдӧдз кыз чорыд либӧ гӧна кузьчышъянӧн чышкысян, сэки, бара, майбыр, он кынмы — шоналан. Вирыд ӧдйӧ-ӧдйӧ мӧдас ветлыны сӧнъясӧдыс, быттьӧ гимнастика вылын. Шоныд ваӧн мыссьысьлы ывлаын пыр кӧдзыд. Мӧдарӧ, кӧдзыд ваӧн мыссигӧн сӧмын войдӧрсӧ кӧдзыд, сэсся зэв ӧдйӧ шоналан, дон гӧрд кучика лоан. Шоныд ваӧн мыссьысь быд тӧв пӧльыштӧмысь полӧ, пыр гартчӧ, шоныда пасьтасьӧ. Сы вӧсна сылӧн насмука оз бырав.

— Кӧдзыд ванад мыссигӧн ӧд либӧ вывсьыд няйтыс оз жӧ бырав, пыр няйт сюръя кодьӧн лоӧ овны.

— Эн пов, няйтӧн огӧ олӧ. Быд вежонын ӧтчыд пывсянын пӧсь ваӧн мысся, майтӧгӧн, бонйӧн. Сыысь кындзи быд лун коскӧдз кӧдзыд ваӧн мысся.

Тадзи венсисны кык ёрт.

Кодыс эськӧ тіян ногӧн прав? Мыйла?

Саридзын да юясын купайтчӧм йылысь

— О-о-о, кутшӧма ме кынми, турді дзикӧдз!

— Кӧні нӧ сэтшӧмасӧ кынмин?

— Ваын, эстӧн юын купайтчи да.

— Дыр, кӧнкӧ, купайтчин, сійӧн и кынмин. Доктор шуӧ, дыр пӧ купайтчыны оз позь. Ачыд ӧд, кӧнкӧ, казявлін, пыран ваад да войдӧр кӧдзыд, сэсся шоналан, кучикыд гӧрдӧдас. Сэки и колӧ петны ваысь, оз ков видчысьны мӧдысь кӧдзалӧм, лӧзӧдӧм. Лӧзӧдтӧдз купайтчӧмысь бур пыдди сӧмын лёк лоӧ.

Купайтчӧм водзвылад бур куйлыштны пасьтӧгыд шонді водзын. Купайтчӧм бӧрын мӧдарӧ, пырысьтӧм-пыр колӧ пасьтасьны. Зэв омӧль купайтчигӧн шонтысьны шонді водзын, сэсся бара ваӧ чеччыштны. Оз ков сідзи вӧчны, а челядьлӧн сэтшӧм мода эм.

— Мый нӧ тэ, ӧтитор оз позь да, мӧдтор оз позь долян, а ачыд он висьтав, мыйла оз позь. Вай лучшӧ сійӧс висьтав, мыйла оз позь

— Висьтала. Та йылысь ме докторлысь со кыдзи гӧгӧрвои. Быд уджалӧм бӧрын уджалысь органъяс мудзӧны, колӧ найӧс шойччӧдны. Сідзи жӧ вир сӧнъяс. Кӧдзыд ваысь кучик пытшса вир сӧнъяс войдӧр топалыштӧны, векнялӧны. Вирыс на пытшкысь шыбитчӧ гырк пытшкӧ. Недыр мысти найӧ бӧр паськалӧны, тырӧны вирӧн: вирыс сэтчӧ гырк пытшкысь локтӧ. Сэки мортыд шоналӧ, колӧ дугдыны купайтчӧмысь. Дырджык кежлӧ кӧ кольччан ваӧ, вир сӧнъясыд выльысь векняласны, тэ кынмыны кутан, дыр он шонав: вир сӧнъясыд мудзӧмысла ньӧжйӧнджык нин уджалӧны. Дыр купайтчӧмысь верман висьмыны. Нӧшта, уналы некутшӧма оз позь купайтчыны, медся нин саридзын. Позьӧ оз да дыр-ӧ позьӧ купайтчыны тэныд, сы йылысь колӧ юавны докторлысь.

Купайтчылін-ӧ тэ юын, дыр-ӧ олін ваас, кынмин эн дыр купайтчигад?

#### Кыдзи колӧ пасьтасьны

Миян республикаын гортын олӧны кокни паськӧмӧн, ывла вылӧ петігӧн ёна гартчӧны. Заграничаын дзик мӧд ногӧн пасьтасьӧны: гортын олан да ывла вылын ветлан паськӧмъясын ыджыд кост абу. Миян улыса дӧрӧм-гачтӧ унджыкыс новлӧны дӧраысь да бумажнӧйӧс, сэні — кыӧмӧс (чувки кепысьӧс моз кыӧма машинаӧн либӧ емӧн). Кыӧм паськӧмын сунисъяс костыс гырысьджык: сунисъяссӧ абу топӧдӧма мӧда-мӧд бердас. Сэтшӧм костӧсь дӧраыд паськӧм вылад бурджык: сійӧ, губка моз, тушаысь пӧсь васӧ ӧдйӧ ас пиас босьтӧ, ӧдйӧджык лэдзӧ ортсӧ — косьмӧ. Оз весь спортсменъяс кокниа пасьтасьны: найӧ новлӧны кыӧм дӧрӧм гач. Либӧ нӧшта дӧрӧмныс нач посни синма тывйысь быттьӧ вурӧма. Котраліганыс да ворсіганыс спортсменъяс ёна пӧсялӧны. Шойччигас сэсся, ыркалігас, татшӧм паськӧмнас найӧ оз казявны туша кузьта пӧсь визувтӧм: паськӧмыс пӧсьсӧ ас пиас босьтӧ. Тӧв пӧлькнитӧмысь налы абу кӧдзыд: паськӧмыс ӧдйӧ косьмӧ. Бумажнӧй дӧрӧмӧн котравны абу бур: пӧсялан да дыр оз косьмы, верман кынмыны. Пӧсялӧм бӧрын кынмӧмыд зэв лёк: мортыд зэв кокниа вермӧ висьмыны. Шоча кыӧм дӧрӧм-гач новлысьлы немтор повны поводдя вежсьӧмысь.

Ичӧтысянь колӧ асьтӧ велӧдны кокниа пасьтасьны. Кокъястӧ колӧ видзны шоныда: новлыны пыр бур дзонь кӧмкот. Пӧсялӧны кӧ кокъясыд, кӧдзыд дырйи колӧ новлыны вурун чувки: вуруныс пӧсьсӧ ас пиас кыскас, кокъясыд омӧльджыка кынмасны. Чужӧмтӧ да голятӧ оз ков ёна гартны-тупкыны, колӧ асьтӧ быдтыны ён, дзоньвидза мортӧн. Векни да зэлыд паськӧм новлӧм абу жӧ бур: вӧляысь вӧрны ни лолавны он вермы, вирыд лючки ветлӧдлыны оз вермы ни. Эмӧсь йӧз, шуӧны, векни паськӧмнас пӧ шоныдджык. Сійӧ абу сідзи, асьтӧ ылӧдлӧм сӧмын лоӧ. Паськыд, шев паськӧм бурджык. Сэки паськӧма-тушаа костын лоӧ тушаӧн шонтӧм сынӧд. Оз ӧд паськӧмыд миянӧс шонты, ми паськӧмсӧ шонтам. Паськӧмыс сӧмын видзӧ миянӧс кӧдзалӧмысь.

Мыйысь вурӧма тэнад дӧрӧм гачыд? Кутшӧм шӧртысь кыӧма тэнад чувкиыд, носкиыд? Эм-абу тэнад дӧрӧм гач емӧн кыӧм дӧраысь? Босьт ӧтыджда ситечтор да емӧн кыӧм дӧратор, либӧ важ вурун кепысьтор. Лэдз найӧс стӧканъясӧ ва пиӧ, сӧмын мед ваыс кыкнан стӧканас ӧтмында вӧлі. Видз кыкнан торсӧ ӧтдыра. Ваысь кыскӧм бӧрын тӧдмав, код торйыс унджык ва ас пиас босьтӧма. Кодыс, инӧ, ӧдйӧнджык васӧ босьтӧ?

#### Кынмалӧм йылысь

Школаын доктор юалӧ: «Тӧлӧдлад-ӧ ассьыныд керканытӧ?» — «Тӧвнас? Кынмам ӧд. Мыйта кӧдзыд пырас, форточкаястӧ восьтан да». — «Кӧдзыд понда йӧзыд оз висьмыны», шуис сы вылӧ доктор: «висьмӧдӧны найӧс висьӧдан гагъяс. Сӧмын оз быд морт ӧтмоза висьмы, оз быдӧнӧс ӧтмоза висьӧд. Коді ичӧтысянь асьсӧ велӧдӧ бур сынӧдын овны, кӧдзыд ваӧн мыссьыны, оз гартчы, оз тӧбсьы — сійӧс висьӧмыдлы сьӧкыд лоӧ вермыны: морт ён, оз сетчы. Мӧдарӧ, коді ичӧтысянь пыр гартчӧ-тӧбсьӧ, полӧ кӧдзыдысь да сӧстӧм сынӧдысь — сійӧ оз и бурдлы, пыр зыньгӧ-висьӧ: вирыс сылӧн омӧля уджалӧ, ӧдва визлалӧ. Сэтшӧмтӧ, дерт, висьӧдан гагъясыд кокниа пӧрӧдасны. Миянлы колӧ велӧдны асьнымӧс пырыс ветлан тӧв вылын овны, медым кынмӧмъясысь огӧ кутӧ повны, медым насмука оз кут вӧдитны. Коді гортын пыр шоныд паськӧмӧн олӧ да ӧшиньяссӧ тшем пӧдсӧн видзӧ, сійӧ пыр норасьӧ: бара нин менам кынмыссьӧма. Кынмӧмысь висьмӧ, коді регыдӧн кынмӧ. А регыдӧн кынмӧ сійӧ, коді ичӧтысяньыс абу зільӧма лоны ёнӧн, дзоньвидза мортӧн. Абу кужӧма асьсӧ быдтыны.»

Кынмысь-абу тэ?

Быд лун-ӧ тэ мыссян, кӧдзыд ваӧн али шоныдӧн?

Мыссьы кӧдзыд ваӧн, чышкысь косӧдз. Чышкысигад кыз кузьчышъянӧн нирт яйтӧ гӧрдӧдз. Сэки лунтыр тэныд лоӧ шоныд. Вӧчлы жӧ сідзи, тӧдмав збыльысь-абу. Бурджык ещӧ лоӧ, юалан кӧ, кыдзи мыссьыны, докторлысь.

ІІ. Физкультура

Гимнастика да спорт абу ышманторъяс: найӧ дзоньвидзалун кутӧны

Карса челядьяс сиктса челядьысь омӧльӧсьджык. Сиктса челядьыд ичӧтысяньыс бать-мамыслы отсасьӧны муяс вылын да, видзьяс вылын да, кыскасигӧн да. Найӧ сӧстӧм сынӧда инын уджалігӧн сӧмын ёнмӧны. Карса челядьыд эськӧ абу жӧ дзик ставныс ӧткодь омӧльӧсь да, эмӧсь на пиын и ёнъяс.

Ваня да Костя панласьӧны котралӧмӧн. Ваня кык во нин физкультура кружокын. Костя абу, сійӧ котравны оз радейт; нига сайынджык пукалӧ — лыддьысьӧ. Ваня регыдӧн Костяӧс панйис. Костялӧн лолыс кутіс тырны, котӧртны ньӧжмӧдіс, сэсся дзикӧдз сувтіс. Ваня дыр на сы бӧрын котӧртіс. Кор сувтіс, быттьӧ немтор, мудзӧмыс омӧля и тӧдчӧ. Сійӧ сы вӧсна, мый Ваня котравныс велалӧма нин да Костя дорысь этшаджык вын сы вылӧ пуктіс. Кӧть ӧд кутшӧм удж вылын: велалӧмыд кӧ, кужан кӧ сійӧс вӧчны, этшаджык вын сы вылӧ мунас. Сідз жӧ и тані: Ваня котралӧ Костяысь ӧдйӧджык, мичаджыка, пелькджыка. Пес кералысьлӧн киясыс ёнӧсь, пескыс ӧдйӧ да мичаа потласьӧ. Писар ӧдйӧ гижӧ. Вурсьысь ӧдйӧ вурсьӧ. Сідзи, ӧти удж вылын олысьлӧн, оз став шыр-яйыс (мускулыс) ӧтмоза ёнмы: сійӧ удж вӧчигӧн вӧрысь шыр-яйяс мукӧд шыр-яйясысь ёнӧсьджык. Физкультурникъяслӧн гимнастикасӧ вӧчигӧн став шыр-яйыс уджалӧ вӧрӧ, сы вӧсна налӧн став шыр-яйыс ӧткодь ёнӧсь. Ӧти пӧлӧс уджысь дӧзман, мудзан, тушаыд тшыкӧ: гӧрбыльтчан, пӧлыньтчан, кыткӧ кызджык, кыткӧ вӧсньыдджык лоӧ. Спорт став суставсӧ уджӧдӧ, веськӧдалӧ чукыльтчӧминъяс. Яйыд зумыдмӧ, ёнмӧ. Ми кӧсъям лоны уклад кодь ён яяӧсь, мед вӧлім дзоньвидзаӧсь, мичаӧсь, веськыдӧсь. Ньӧв моз ми кутам ю вуджны. Лэбачьяс моз лэбзям котӧртігӧн. Морӧс лыясным миян лоӧны вылынӧсь, паськыдӧсь. Пыдысянь пондам лолавны сӧстӧм сынӧдӧн. Алӧй гӧрд вир пӧсь визувнас мыськас миянлысь пытшкӧснымӧс.

Тіян школаын велӧдӧны оз гимнастика да спорт? Кымынысь вежонын? Кымын минутӧн? Ёнмисны эз тэнад шыр-яйясыд гимнастикаӧн да спортӧн велӧдчыны заводитӧм бӧрын? Казялан он ассьыд ёнмӧмтӧ? Гимнастика да спорт кӧ тіян школаын абу, дзоньвидзалун понда тӧждысьысь котыр пыр кыпӧдӧй сы йылысь сёрни, корӧй, мед лӧсьӧдасны. Сёрнитӧй сы йылысь школаса докторыдкӧд.

#### Шоныд пась пыдди — физкультура

Пес кералігӧн либӧ котралігӧн ми ёна пӧсялам. Шонтӧ миянӧс асланым организмным. Сы вӧсна шоныд миянлы весиг кӧдзыдінын уджалігӧн. Пач ломтысигӧн ломтысянторйыс сотчигас ӧтлаасьӧ сынӧдса кислородкӧд, артмӧ углекислота. Сідз жӧ миян организмын. Миян пытшкын быттьӧ пыр пач ломтысьӧ, сӧмын битӧг-а. Сотчысьясыс — сёян-юан. Найӧ ӧтлаасьӧны вирӧн вайӧм сынӧдса кислородкӧд. Сэсся ӧтлаасьӧмысь артмӧм углекислотасӧ вом пыр бӧр ортсӧ лэдзӧны. Уджалігӧн миян пытшкын сёян-юан ёнджыка сотчӧ, лолалам ми тшӧкыдаджык, пыдысяньджык; босьтам пытшкӧ унджык кислород, лэдзам унджык углекислота. Паровоз ломтысигӧн шоныдыс паровозсӧ шонтӧ дай мӧдтор вылӧ мунӧ — кыскӧ бӧрсяньыс став вагонсӧ. Миян пытшкын сідзи жӧ: ӧти юкӧн шоныд сёян сотчӧмысь мунӧ асьнымӧс шонтӧм вылӧ, мукӧдыс — организмлы уджавны.

Миян гӧгӧрса сынӧд кӧ кӧдзыдджык миян тушаысь, тушаным шойччигас ньӧжйӧникӧн ыркалӧ, ас температураас воӧ. Уджалігӧн содӧм шоныдыс вуджӧ сынӧдӧ. Чукӧртӧм ӧти лунся туша шоныдӧн позьӧ пузьӧдны кык ведра ва.

Сы вӧсна, кор миянлы кӧдзыд, колӧ либӧ уджавны, либӧ гимнастика вӧчны. Пасьыд шоныдтӧ оз сет. Сійӧ сӧмын дась шоныдсӧ видзӧ, мед оз разав сійӧ кӧдзыд сынӧдӧ. Сідз кӧ, ёна пасьтасьӧм-гартчӧм дорысь кӧдзыд дырйи шоныд корсьны бурджык гимнастикаӧн.

Кынмысь-абу тэ? Кынмигӧн коркӧ видлін эн уджавны либӧ гимнастика вӧчны? Видлы, сэсся висьтав, шоныдджык лои али эз тэныд.

### ІІІ. Лимфатическӧй система дзоньвидза йылысь

#### Зӧлӧтука йылысь

Быдӧн, ме чайта, аддзылінныд пыктӧм, кыз голяа челядьӧс. Сійӧ — горш нерӧдъясыс налӧн пыктӧмаӧсь. Сэтшӧм жӧ нерӧдъяс эмӧсь ещӧ пакъясын, гырддза да кыняув гуранын, кынӧмын, сынӧд ветлан туйясын (бронхиын). Голяса нерӧд пыктӧм медъёна синмӧ шыбитчӧ. Нерӧдъяс оз другӧн ыдждыны, а ньӧжйӧникӧн. Войдӧр ыдждӧмсӧ весиг он казяв. Сэсся, кор аддзасны кагалысь горш пыктӧм, тьӧтӧяс да пӧчӧяс пондасны шуны: немтор пӧ тайӧ, «прӧстӧй зӧлӧтука», регыд бурдас. Мамыс эскас налы, оз петкӧдлы кагасӧ докторлы. Эськӧ нерӧд пыктӧмыд зэв омӧльтор: сысянь вермасны висьмыны лыяс, тыяс да. Кагаыдлӧн лоӧ чакотка, или туберкулёз, кыдзи шуӧны мӧд ногӧн. Кага кыскасьӧ джоджӧд, быдторйӧ кинас кутчысьӧ, вомӧ босьтӧ. Сылы зэв кокниа шедӧны быд пӧлӧс висьӧдан гагъяс. Вомӧ веськалӧм висьӧм пырӧ нерӧдъясӧ. Кага лолалӧ омӧль, лёк дука сынӧдӧн, юӧ висян мӧслысь йӧв. Висьӧм пырӧ пытшкӧ, овмӧдчӧ нерӧдъясын. Висьысь мам окалӧ кагасӧ вомас, узьтӧдлӧ сійӧс ӧти вольпасьын аскӧдыс. Быд лолыштӧмӧн лэдзӧ сійӧ кага вылас уна висьӧдан гагъяс. Найӧ веськалӧны кагалы вомас. Пырӧны нерӧдъясас, висьмӧдӧны найӧс, ыдждӧдӧны, орӧсьтӧны. Бӧрынджык орыс писькӧдчӧ ортсӧ — лоӧ восьса дой. Овлывлӧ, нерӧдъясыс пыктасны да оз орӧссьыны, уна во сідзи оласны. Коркӧ сэсся, кор мортыс ыджыдӧдз нин быдмас, кор уджавны сылы колӧны уна вын да дзоньвидзалун, сійӧ вӧлись казялас, мый висьӧ чакоткаӧн. Доктор пондас юасьны, эз-ӧ висьлы сійӧ кыдзкӧ ичӧтдырйиыс. Мамыс шуас: «Эз, дзоньвидзаӧн быдмис. Сӧмын тай зӧлӧтука вӧлі-а». Сійӧ «зӧлӧтукаыс» и омӧльыс. Зӧлӧтукаысь оз ков лэдзчысьны, колӧ бурдӧдчыны сыысь пырысьтӧм-пыр, помӧдз.

Висьталӧй мамъясыдлы, мый тӧдад зӧлӧтука йылысь.

### ІV. Лысьӧм дзоньвидза йылысь

#### Рахит висьӧм йылысь

Гожӧмын ывла вылысь аддзылан уна мегыр кодь чукля либӧ тасасяна кокъяса челядьӧс. Налӧн юр лыясыс дыр оз бурдны, лы костъясӧдыс восьса, небыд (14-ӧд серп.). Дзоньвидза челядьлӧн сійӧ каднас юр лыясыс бурдӧмаӧсь нин, ӧтлаасьӧмаӧсь. Ёна чукля кока челядьлӧн пиньясыс сёрӧн петӧны. Морӧс лыясыс бокъяссяньыс топӧдӧма, морӧс шӧр лыыс чургӧдчӧма водзӧ.

Рушкуыс ставныслӧн зэв ыджыд. Ветлӧдлігас уткаяс моз катласьӧны. Ветлӧдлыны заводитӧны сёрӧн. Ставыс сійӧ сы понда, мый налӧн лыясас этша известка. Лыяс кадын оз вермыны чорзьыны, дыр олӧны небыдӧн. Кагаяс заводитӧны ветлыны. Небыд лыяса кокъяслы тушасӧ сьӧкыд лоӧ кутны — чукыльтчӧны. Татшӧм висьӧмыс, кор лыясын этша известка, шусьӧ рахитӧн, мӧд ног — английскӧй висьӧмӧн. Рахитӧн висьӧны дзескыдінын да лёк дука, тшыкӧм сынӧда керкаын олысь челядь, нӧшта оз кӧ петкӧдлыны найӧс ывлаӧ, шонді водзӧ. Гырысь, югыд керкаын быдмысь челядь рахитӧн шоча висьӧны. Оз ӧд весь рахиттӧ шуны гӧль йӧз висьӧмӧн. Рахита челядь абу мам йӧв вылын быдтӧм челядь, а мӧс йӧв вылын: паньӧдӧмӧн либӧ нёньӧдӧмӧн. Гӧль мамъяс эштытӧмысла либӧ тӧдтӧмысла унаысь водз дугдӧны ас нёньнас кагасӧ нёньӧдӧмысь, вердӧны сійӧс няньӧн либӧ рокӧн. Ичӧт кагалы татшӧм сёян зэв омӧль, тшук колӧ вердны сійӧс мам йӧлӧн. Кагаяслы ичӧтысяньыс сетӧны сёйны картупель. Сыысь налӧн кынӧмыс дундӧ, ыдждӧ. Немечьяс ыджыд рушкуа рахита челядьӧс «картупель рушкуаӧн» и шуӧны. Арӧсӧдз кагаӧс сӧмын дзоньвидза мам йӧлӧн и колӧ вердны. Мамыслы сэки колӧ сёйны бур , госаджык сёян. Мам йӧлын эм быдтор, мый колӧ кага тушалы медводдза воын. Арӧса кагаӧс позьӧ нин вердны мӧс йӧлӧн, градвыв пуктасӧн, яблӧкӧн. Яйӧн челядьӧс оз ков вердны ар 3-ӧдз — 4-ӧдз. Бура вердӧм кындзи челядьлы колӧ югыд, шӧркоддьӧм шоныд, сӧстӧм сынӧда оланін. Узьтӧдлыны колӧ найӧс сӧстӧм вольпасьын.

Тэнад аслад да ичӧт вокыдлӧн веськыдӧсь-ӧ кокъясыд? Бура-ӧ быд лун тӧлӧдад ассьыныд олан керканытӧ? Мам йӧв вылын-ӧ тэ быдмӧмыд?

#### Мыйла челядьлӧн лысьӧмыс кокниа куснясьӧ, пӧрысьяслӧн — чегласьӧ

Эм абу тіян гортаныд пузчужӧм кага? Сылӧн лыясыс зэв небыдӧсь. Инмӧдчылад кӧ кинад (сӧмын зэв видзчысьӧмӧн!) сійӧ юрӧ, казялад: юрыс сылӧн небыд, быттьӧ лытӧм. Небыд лыяс кокниа куснясьӧны. Пӧчӧ пыр ныр улас ропкӧ: кокӧй пӧ оз куснясь. Пӧрысьяслӧн лыясыс рӧшкыдӧсь, усигӧн чегъясьӧны. Ті, челядь, зэв тшӧкыда усявлад, эм-абу кодкӧ тіян пиын чегӧм ки кока? Коркӧ кӧ челядьлӧн кутшӧмкӧ лы чеглӧ, овлӧ сійӧ зэв шоча.

Сійӧ ставыс сы вӧсна, мый челядьлӧн лыясыс абу на дзикӧдз «лысялӧмаӧсь». Налӧн лыясыс гӧчысь да небыд, известкатӧм пластъясысь. Кор найӧ известкаассясны, чорзясны — лоӧны ён лыясӧн, бур туша кутӧдъясӧн. Воысь воӧ лыясӧ известка унджык чукӧрмӧ. Пӧрысьяслӧн лыясын небыд торйыс зэв нин этша, унджыкыс известка. Сы вӧсна и найӧ рӧшкыдӧсь, кокниа чегласьӧны. Сідзкӧ, челядьлӧн лыясыс оз чегъясьны-а, сӧмын куснясьӧны сы вӧсна, мый лыас налӧн этша известка.

#### Известка да гӧч торйӧдны лыысь позьӧ со кыдзи.

Ломтысян пачӧ кӧ шыбитан лы тор, сійӧ оз ставнас сотчы. Сотчас сӧмын лыысь ловъяторйыс. Известкаыс кольӧ, оз сотчы. Сы вӧсна сотчӧм лы зэв кокниа сявмунӧ — киссяс известкаа пӧимӧ. Лэдзам кӧ лытӧ солянӧй кислотаӧн либӧ уксусӧн сорлалӧм ваӧ, лыысь известкаыс сылӧ, коляс сӧмын небыд, куснясян гӧчыс.

#### Кытчӧдз кагаыдлӧн сюрса лыыс оз ёнмы, узьтӧдлы сійӧс чорыд вольпасьын

Со тані куйлӧ ичӧтик кага небыд вольпасьын, юрыс — юрлӧс вылын. Кагалӧн тушаыс вольпасьсӧ личкӧ. Вольпасьыс небыдысла вӧйӧ. Гӧч кодь лыяс кагалӧн кусыньтчӧны. Сыкӧд орччӧн со куйлӧ веськыд сюрса лыа кага. Сійӧ сы вӧсна, мый вольпасьыс сылӧн чорыд, туша личкӧмысь оз вӧй. Чорыд вольпась видзӧ сюрса лытӧ кусыньтчӧмысь. Нӧшта мӧд буртор вӧчӧ чорыд вольпасьыд: отсалӧ бурдӧдны сюрса лытӧ висьӧмысь. Чакоткаӧн висигӧн чакотка гагъяс вермӧны овмӧдчыны сюрса лыын, висьмӧдны сійӧс. Гаг овмӧдчан инын лоӧны дойяс. Найӧ ыдждӧны, паськӧдчӧны, висьмӧдӧны дзоньвидза лыяс. Сэні бара дойяс лоӧны, вуджӧны мукӧд лыяс вылӧ. Сідз водзӧ став лысӧ висьмӧдасны.

Сюрса лыын уна лытор. Найӧс тэчӧма мӧда-мӧд вылас, мӧда-мӧдсӧ кутӧны: быд лытор мыджсьӧ уліса лыӧ, кутӧ вылісасӧ. Сійӧ лыторъясыс, ставныс ӧтлаын, кутӧны морт тушатӧ. Сідзкӧ, висян, киссян сюрса лы, тӧдӧмысь, морт туша кутны веськыда оз вермы: висигӧн сійӧ кусыньтчӧ, гӧрбыльтӧ морттӧ (16-ӧд серп.). Кымын уналы сюрса лыыс висьӧ, сымын мортыдлӧн гӧрбыс ыджыд. Висьӧм заводитчигӧн кӧ доктор казялас кагалысь сюрса лы висьмӧм, водтӧдас сійӧс сӧстӧм сынӧда инӧ чорыд вольпасьӧ, юрлӧстӧг, либӧ гипсысь вӧчӧм крӧватьӧ. Сюрса лы сэні шойччӧ: лы торъяс мӧда-мӧд вылас оз личкыны. Вӧляысь куйлысь лыяс вылӧ висьӧм оз нин вермы сэтшӧм ӧдйӧ паськавны, лӧньыштӧ сійӧ. Чорыд вольпасьыд либӧ гипсыд кутӧны сюрса лыӧс куснясьӧмысь. Тадзи кагаӧс бурдӧдігӧн колӧ сійӧс ёна бура вердны. Бур сёянысь да сӧстӧм сынӧдысь сійӧ ёнмӧ — вермас висьӧмсӧ. Тадзи видзигӧн да бурдӧдігӧн мездан кагатӧ гӧрбысь, лоӧ сійӧ дзоньвидза.

Оз-ӧ тэнад посни чой вокыд небыд вольпасьын да джуджыд юрлӧс вылын узьлыны? Лӧсьӧд налы вольпась юрлӧссӧ сідзи, медым быдмасны найӧ дзоньвидзаӧн.

#### Морӧс лыяс чукыльтчӧм йылысь

Видзӧдлӧй жӧ воддза велӧдчысьыс вылӧ (17-ӧд серп.). Сылӧн мышкыс вежыньтчӧма веськыдладорас. Велӧдчысь пукалӧ зэв джуджыд пызан сайын. Веськыд гырддзасӧ сылы лоӧ пуктыны вылӧ, зэв абу лӧсьыд. Гырддзаыс бӧрся вылӧ жӧ кайӧ пельпомыс, пельпомыс бӧрся — мышкыс.

Мышкыс, вылӧ кыссигас, вежыньтчӧ. Сюрса лыыс ӧд ичӧт велӧдчысьыдлӧн абу на дзикӧдз «лыӧссьӧма", ёна на кокниа куснясьӧ. Сы вӧсна, унджыкысь кӧ тайӧ детинаыс кутас пукавны тадзи, чукля бока лоӧ.

Ӧні видзӧдлӧй мӧд велӧдчысь вылас (18-ӧд серп.). Сійӧ пукалӧ вывті ляпкыд пызан сайын. Гижигӧн сылы лоӧ зэв ёна копыртчыны. Сы вӧсна сійӧ быдмас гӧрбаӧн. Медым школаясын велӧдчигӧн видзны тушатӧ тшыкӧдӧмысь, мед он ло гӧрба ни чукля бока, колӧ пукавны сэні сэтшӧм скамъя вылын, медым кокнад судзан джоджсӧ. Пызан джудждаыс колӧ, мед вӧлі сійӧ веськыда пукалысь велӧдчысьлы гырддзаӧдзыс.

Выль партаяс да скамъяяс велӧдчысьяс серти, тӧдӧмысь, пыр он вермы вӧчӧдны. Быть лоӧ пукавны быдсяма партаяс саясь. Сы вӧсна лёк ногӧн пукалӧмъясысь лёк лоӧмсӧ колӧ веськӧдны гимнастикаӧн да спортӧн. Сэки став шыр-яйыд вӧрӧ, уджалӧ, веськӧдалӧ чукыльтчӧмъяс, вежыньтчӧмъяс.

Унджыкысь гимнастикатӧ вӧчӧй. Лоад ёнӧсь, мичаӧсь, веськыд сюрса лыаӧсь.

Пуксьӧй парта саяд веськыда да видлӧй кокнад, судзад онӧ найӧн джоджӧ. Пызан судтаыс гырддза вылад-ӧ лоӧ? Абу кӧ сідзи, корсьӧй сэтшӧм пызан да скамъя.

Сюсьджыка видзӧдлӧй велӧдчысь ёртъяс вылад, абу-ӧ кодкӧ на пиын чукля бока либӧ гӧрбыля. Кымын морт сэтшӧмыс сюрас асланыд классысь? Кымын прӧчент сійӧ лоӧ?

#### Мый вӧсна кодсюрӧ йӧз ӧдйӧ да уна вермӧны ветлыны, мукӧдыс — оз

Коді медбӧръяысь экскурсия вылӧ ветлігӧн кольччис артельысь?

Коді тіян пытшкысь, кӧть и дзоньвидза, оз вермы ӧдйӧ ветлыны? Позьӧ некытчӧ ветлытӧг, гортын пукалігӧн висьтавны, коді кутшӧма ветлӧ.

Сійӧ тӧдӧны со кыдзи. Кӧмтӧм ва кокӧн кӧ сувтан кос джоджӧ либӧ саа гумага вылӧ, джоджас либӧ гумага вылас кольӧны кок туйяс. На серти и позьӧ висьтавны, коді кутшӧма ветлӧ. Кок туйыс кӧ шӧралӧм сапӧг пӧтшва кодь (кок пыдӧсыс ставнас петас), сійӧ мортыс, инӧ, уна да ӧдйӧ ветлыны оз вермы. Оз кӧ ставнас кок пыдӧсыс артмы, кок чуньладорыс да коклябӧрыс сӧмын петасны (19-ӧд серп.), сійӧ, инӧ, уна да ӧдйӧ вермӧ ветлыны. Татысь ми аддзам, мый тушанымӧс кок пыдӧсыд оз ставнас кут, сӧмын помъяснас: чуньладор помнас да коклябӧрнас. Кок лапаын кыдз ӧкмыс лы. На костын гӧчьяс. Ветлӧдлігӧн да, котралігӧн да, чеччалігӧн да туша сьӧкта оз став кок лапа лыӧ кучкы. Сы вӧсна чеччалігӧн пыр колӧ сувтны войдӧр кок чунь вылӧ, сэсся вӧлисти став кок лапа вылӧ.

Кодлӧн кок лапаыс пыктыштӧма кодь, ловзьӧма быттьӧ, сійӧ кокниа ветлӧ, оз мудз ветлӧмысь. Мӧдарӧ, плавкӧс кок лапаа морт ош моз ветлӧ, сьӧкыда, зымъялӧ тувччалігас. Ӧдйӧ мудзӧ. Плавкӧс кок лапа веськӧдӧны наросьнӧ сы вылӧ вӧчӧм кӧмкотӧн либӧ операцияӧн.

Весь олысь йӧз — озыръяс — пыр выль сикас кӧмкот мода лӧсьӧдӧны. На ногӧн, ичӧт да зэлыд кӧмкотӧн кокыд мича. Эськӧ сэтшӧм кӧмкот новлігӧн кок чуньясыд кӧмас оз лючки тӧрны, жмитӧны, топӧдӧны мӧда-мӧдсӧ, гаддялӧны. Джуджыд бӧрляа кӧмкот новлігӧн туша сьӧктаыд ставнас водӧ сӧмын кок чуньяс вылӧ, сы вӧсна ӧдйӧ мудзан. Экскурсияяс вылӧ сэтшӧм кӧмкотӧн оз ков мунны.

Ми огӧ пондӧ вӧтчыны сэтшӧм модаяс бӧрся. Мичлуныс миян — асланым дзоньвидзалунным. Зэлыд кӧмкот-паськӧмӧ топӧдчытӧг да жмитчытӧг олігӧн ми лоам ёнӧсь, мичаӧсь, вынаӧсь. Оз ковны миянлы кузь ныра джуджыд бӧрляа кӧмкотъяс. Бырӧдӧй найӧс!

Тіян школаын велӧдчысь нывпосни пиын эм-абу джуджыд бӧрляа сапожки новлысьяс?

Вермӧны оз найӧ, детинаяс моз, ӧдйӧ ветлыны да котравны?

### V. Лолалан туйяс дзоньвидза йылысь

#### Мыйла ми тӧлӧдам ас оланіннымӧс

Доктор пыр дольӧ: «Тшӧкыдджыка восьтавлӧй ӧшиньястӧ; ывлаын унджык олӧй; сӧстӧм сынӧдӧн ёнджыка лолалӧй».

Керкаад сынӧдыд абу сӧстӧм. Ывлаысь кӧ пыран тӧлӧдтӧм керкаӧ, ныртӧ пыр и кӧрыштас, чапкас сэтчӧ лёк дукыс. Тӧлӧдтӧм керкаын тырыс гӧвкъялӧ бус. Кага рузумъясысь да сьӧд дӧрӧм гачысь шом ис-дук петӧ. Дурк кӧзяйкалӧн кринча пыдӧсъясас сёяныс сісьмӧ, помӧйыс петкӧдтӧм. Юрыд бергӧдчӧ лёк дуксьыс, син водзыд пемдӧ, верман усьны.

Тшем пӧдса вежӧсын медъёна тшыкӧ сынӧдыс лолалӧмысь. Сынӧдыд сійӧ уна пӧлӧс газ сорӧс. Миянлы лолавны колӧ кислород нима газ. Эм сынӧдын этшаник углекислӧй газ. Сійӧ кӧ сюрс юкӧн сынӧд вылӧ ӧти юкӧнысь унджык воӧ, сынӧдыд, инӧ, абу нин бур, тшыкӧма нин. Сё юкӧн лолыштӧм сынӧдын кызь ӧти юкӧныс кислород. Пытшкысь лолыштігӧн сё юкӧн сынӧдын кислородыс сӧмын нин дас квайт юкӧн. Углекислота унджык нёль юкӧнысь. Кымын уна йӧз керкаын, сымын ӧдйӧ да унджык чукӧрмӧ углекислота да ва ру, сымын ӧдйӧ тшыкӧ сынӧдыс, лолавны он кут вермыны.

Он кӧ некор понды тӧлӧдны керкатӧ, пыр пондан видзны тшем пӧдсӧн, верман пӧдны. Сы вӧсна и колӧ восьтавлыны ӧшиньястӧ да ӧдзӧсъястӧ, пач струбаястӧ да.

Му вылын олӧ кык миллиард кымын морт. Наысь ӧприч сэні олӧны уна пемӧсъяс, быдсяма быдманторъясыс: турунъяс, дзоридзьяс, пуяс. Найӧ ставныс лолалӧны. Лолыштігӧн ась пытшкас босьтӧны кислород, лэдзӧны пытшсьыс углекислота. Думыштан да, быттьӧ кислородыслы колӧ бырны сынӧдсьыс, кольны сэтчӧ сӧмын углекислӧй газлы. Збыльсӧ абу сідзи. Кислород да углекислота сынӧдын пыр ӧтмында.

Мыйла нӧ сідзи? Мыйла кислородыс оз чин, углеродыс оз сод? Важӧн нин велӧдчӧм йӧз тӧдмалӧмаӧсь, мый быдманторъяс шондіа лунӧ виж коръяснас босьтӧны сынӧдысь углекислота, а лэдзӧны кислород. Буретш лоӧма бӧра: ми босьтам ас пытшканым кислород, лэдзам углекислота, а найӧ углекислотасӧ босьтӧны, кислородсӧ лэдзӧны. Сійӧ и кислородыд да углеродыд оз чинны ни содны сынӧдын. Вӧлӧмакӧ, веж турунъясыд да виж коръясыд весалӧны сынӧдсӧ. Найӧ бур вӧчӧм ради ми пыр лолалам сӧстӧм сынӧдӧн. Ӧні гӧгӧрвоана лоӧ, мыйла гырысь каръясын да уна йӧз оланінъяс гӧгӧр — пабрик-заводъяс гӧгӧр — восьталӧны садъяс, садиталӧны пуяс уличаяс пӧлӧн.

- Тӧлӧдлад онӧ ті ассьыныд керканытӧ?

- Кымынысь лун кежлӧ?

- Морӧс лыяс йылысь

Пӧртчысьӧй да видзӧдлӧй асланыд морӧс лыяс вылӧ. Мукӧд челядьыс векни да плавкӧс морӧсаӧсь, быттьӧ мышсӧ да водзсӧ налысь топӧдыштӧма. Сэтшӧм челядь вылӧ кӧ видзӧдлыны боксяньыс, морӧса-мышкуа костыс налӧн зэв ичӧт.

Лопаткаясыс (петкӧдлӧй найӧс скелет серпас вылысь, ассьыныд да ёртъясыдлысь) мышкуыскӧд абу шыльыда ӧтлаасьӧмаӧсь, быттьӧ бордъяс сыысь торъялӧны. Водзас ключицаяссьыс вылынджык гуранъяс. (Морӧс шӧрын эм морӧс лы. Сійӧ ӧтлаасьӧ пельпом лыяскӧд ключицаясӧн). Мукӧд челядьыс паськыд да вылын морӧсаӧсь: мышкуа-морӧса костыс ыджыд. Ключицаясысь вылын некутшӧм гуран абу. Лопаткаяс мышкуысь оз торъявны.

Векни морӧса мортлӧн тыын этша сынӧд. Сантиметрӧн мурталӧй морӧс пасьтанытӧ лолыштігӧн да лов лэдзигӧн. Водзӧдыд сантиметрсӧ колӧ нуны нёнь юр весьтті, мышкӧдыд — лопаткаяс увті. Мурталігӧн, кодӧс мурталад, тшӧктӧй босьтны да лэдзны сынӧдсӧ ёна пыдысянь лолыштӧмӧн. Пасъялӧй сантиметр лыдсӧ. Вӧчӧй таблица ас класса велӧдчысьяс морӧс пасьта йылысь. Бура лолалысьлӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ лолалігӧн морӧс пасьта вежласьӧм ёна тӧдчӧ, омӧля лолалысьлӧн — омӧля, пӧшти ӧткодь. Векни морӧсаяслӧн тыясас сынӧдыс этша, омӧля сійӧ сэні весассьӧ: сынӧд лолыштігӧн этша кислород пытшкӧ пырӧ; мӧдарӧ лолыштігӧн — этша углекислота петӧ.

Скелет серпас вылысь, ассьыд да ёртъясыдлысь петкӧдлӧй, кӧні ордлыяс, ключицаяс, морӧс лы. Мортлӧн кымын гоз ордлыыс?

#### Кыдзи паськӧдны векни морӧс

Видзӧдлӧй тайӧ челядьыс вылӧ. Найӧ вӧчӧны лолалан гимнастика. Гимнастика вылын колӧ сулавны веськыда, морӧстӧ вылӧ лэптӧмӧн, пельпомъястӧ мышкулань нуӧдӧмӧн. Войдӧр колӧ киястӧ вылӧ лэптывны, сэсся бокъясӧ шевкнитны, мышкӧ нуны. Сы бӧрын, пельпомъястӧ вылӧ лэптыштӧмӧн, чатӧртчывны став тушанад. Тайӧ став пӧлӧс гимнастикасӧ вӧчигӧн ньӧжйӧникӧн кок чунь йылӧ сувтігмоз колӧ зэв пыдысянь лолыштны ас пытшкад сынӧд. Сэсся, бӧр ньӧжйӧникӧн коклябӧр вылад лэччигмоз пыдысянь лолыштӧмӧн ас пытшкысь лэдзны сынӧд.

Ӧти парижса школаын татшӧм гимнастикаӧн паськӧдалӧмаӧсь челядьыслысь морӧсъяссӧ 2–6 сантиметр мындаӧн. Татшӧм гимнастикасӧ колӧ вӧчны переменаясын, медбур дерт ывлаын, минут куим кымын. Мыйлакӧ кӧ ывлаӧ петны оз позь, лоӧ вӧчны гимнастикатӧ керкаын, колӧ восьтыны ӧшиньястӧ. Олан керкаын ӧд, классын, уна бус; сынӧд тӧлӧдтӧг уна йӧза инын ӧти часӧн чукӧрмӧ уна углекислота. Гимнастика дырйи пыдысянь лолалігӧн веськаласны пытшканым уна углекислота да бус: бур пыдди сӧмын лёк лоӧ. Лолалан гимнастика ёна уджӧдӧ лолалан шыр-яйясӧс, ыдждӧдӧ морӧс пасьта, велӧдӧ челядьӧс пыдысянь лолавны. Гимнастика уна бур вайӧ кузя пуксӧн уджалысьяслы.

Сёрнитӧй докторкӧд да лӧсьӧдӧй школаад лолалан гимнастика.

#### Чакотка йылысь да кыдзи сыысь мездысьны

Коді тіян пиысь аддзывліс чакоткаӧн висьысьӧс? Чакотка — зэв лёк висьӧм, медся ёна жугӧдӧ тыястӧ. Тыясыд артмӧмаӧсь зэв уна ты гаддьысь (24-ӧд серп.). На гӧгӧр уна зэв вӧсни вир сӧнъяс. Ты гадьясыс вывті вӧсни кышӧдаӧсь, сэтшӧм вӧснисӧ му вылын некод оз вермы кыны. Лолалігӧн сынӧдысь кислород сынӧд ветлан туйясӧд — бронхиӧд — веськалӧ войдӧр ты гадьясӧ, сэсянь сэсся вӧсни кышӧдъяс пырыс вирӧ.

Мӧдарӧ, углекислота вирысь пырӧ ты гадьясӧ, сэсянь — сынӧд ветлан туйясӧ. Со мый вӧсна пытшкысь лолыштӧм сынӧдын кислородыс этшаджык, углекислотаыс унджык.

Чакоткаысь кулӧны уна том йӧз. Тыясӧ веськалӧм чакотка гагъясысь тыяс пыктӧны. Пыкӧсъяссӧ шуӧны бугоркиясӧн. Кымын уна сэтшӧм пыкӧсыс, сымын тыясын этша сынӧд. Эновтчан кӧ бурдӧдчӧмысь, пыкӧсъяс воссьӧны, дойяс на местаӧ лоӧны.

Ми чакоткаӧн ичӧтысянь висьмам. Мед ёна чакотка висьӧм шедӧ бусӧн: лолалігӧн бускӧд тшӧтш веськалӧны тыясӧ чакотка гагъяс. Бусӧсь сынӧдӧн лолавны зэв абу бур: висьӧдысь гагъясӧс пыртӧм кындзи бусыс тыртӧ аснас ты гадьясӧс, оз лэдз пырны сэтчӧ сынӧдлы мыйта колӧ, дойдӧ гадьяссӧ. Код пабрик-заводъясын уджыс бусаджык, уджалысьясыс зэв ёна чакоткаӧн кулӧны. Бустӧминын уджалысьяс — гежӧдджыка. Медъёна чакоткаӧн кулӧны из тӧчитанінын уджалысьяс. Найӧ тыясӧ пуксьӧ уна из бус, тыртӧ найӧс, дойдалӧ бокъяссӧ.

Висьталӧй гортсаясыдлы, кутшӧм абу бур бус лэптӧм, мыйла оз ков чышкыны джоджтӧ кос корӧсьӧн. Классаныд, да и гортаныд тшӧтш, лӧсьӧдӧй сьӧлавны доз, кутшӧмкӧ чуман. Ёна кыйӧдӧй, медым джоджӧ некод оз сьӧлав. Кызігӧн да несйигӧн ныр вомтӧ кинад тупкӧй, медым резыштӧм ва войтъясыс оз веськавны мӧд мортлы: сэні вермасны лоны висьӧдан гагъяс — висьмӧдасны дзоньвидзаӧс. Унджыкысь да дырджык тӧлӧдӧй класснытӧ, гортсьыд оланінтӧ да. Кор позьӧ, ӧшиньястӧ да форточкаястӧ восьсӧн видзӧй, медым оланіныд пыр вӧлі сӧстӧм сынӧда.

Гортад кос корӧсьӧн али ва корӧсьӧн чышкысьӧны?

Школаад кыдзи? Кытчӧ ті сьӧлалад, дозйӧ онӧ?

#### Уна-ӧ кулӧ йӧз чакоткаӧн

Вӧчӧй со кутшӧм задача: СССР-ын быд во чакоткаӧн кулӧ 500 000 морт. Олысьыс СССР-ын 130 000 000 морт. Арталӧй, кымын прӧчент морт кулӧ чакоткаысь.

#### Збыльысь-ӧ позьӧ висьмыны чакоткаӧн висьысь шыжсянь

Парижын ӧти чакотка диспансерӧ (больнича, кӧні венсьӧны чакотка висьӧмӧн) воӧма ичӧтик ныв. Доктор видлалӧма сійӧс, аддзӧма чакотка висьӧм. Диспансерсянь мунӧмаӧсь тӧдмавны нывлысь гортса олӧмсӧ, кодсянь сылы вуджӧма висьӧмыс. Гортсаясыс ставныс дзоньвидзаӧсь. Доктор шензьӧ: кодсянь жӧ пӧ эськӧ вермис висьмыны тайӧ ныв? Пондӧмаӧсь юасьны сылысь: кытчӧ сійӧ ветлывлӧ, кодъяс на ордӧ волӧны, кодъяскӧд сійӧ ворсӧ.

Вӧлӧм, нылыдлӧн бать мамыс кор мунӧны удж вылӧ, нывсӧ кольӧны суседка ордас.

Мунасны видлыны суседкасӧ. Пырасны — вольпасьын куйлӧ нывбаба. Висьӧ, кызӧ, шыж лэдзӧ. Крӧвать гӧгӧрыс ворсӧны челядь: бать-мамъясыс вайӧмаӧсь видзны уджалігкостіыс. Висьысьӧс нуасны диспансерӧ. Доктор видлалас сійӧс да шуас, талӧн пӧ чакотка, зэв сьӧкыда нуӧдӧ. Видласны висьысьлысь шыжсӧ — тырыс чакотка гаг. А сійӧ гортас шыжсӧ джоджас вӧлі сьӧлалӧ. Сэті уялісны-ворсісны челядь, кватлалісны чакотка гагъяссӧ аслыныс. Либӧ сійӧ вежӧсас сынӧдас мыйта гагйыд вӧлі! Челядь лолалісны сійӧ сынӧдӧн, ньылалісны чакотка гагъяссӧ. Дерт сэсся сэні олігӧн чакотканад висьман. Ичӧтик нылыд сэні жӧ и висьмӧма.

Лэдзад-ӧ ті сьӧлавны джоджӧ, пӧлать паччӧрӧ, посводзӧ, посъяс вылӧ? Эм-абу тіян шыж сьӧлавны доз?

#### Диспансер — чакоткаӧн венсянін

Талун ми экскурсияӧн ветлім чакотка диспансерӧ. Сійӧ садйын, вӧр пиын. Садъяс тырыс челядь ворсӧны. Сэні жӧ налӧн велӧдысьыс. Садъяс ӧтар-мӧдар помас вӧчӧмаӧсь кык вевтув кодьӧс. Кыкнаныслӧн лунвывладор бокыс восьса. Сэні сулалӧны крӧватьяс. Ӧтар вевтув кодяс куйлӧны челядьяс, мӧдас — гырысь йӧз. Тӧлын найӧ куйлӧны ку мешӧкъясын. Садйысь ми пырим керкаас — больничаас. Мед воддза жырас пӧртчим вылыса кышанъяснымӧс. Жыръяс ставыс джуджыдӧсь, пелькӧсь, югыдӧсь. Висьысьясӧс гижалан жырын да калидорас стенас зэв уна серпасъяс да диаграммаяс. Висьысьяс видчысигмозыс лыддьӧны, видлалӧны найӧс. Ӧтилаын, мӧдлаын ӧдзӧс воссьыштавлӧ — чуксалӧны докторъяс дінӧ висьысьясӧс. Найӧс сэні видлалӧны, юасьӧны, кыті да кыдзи висьӧ, кор кыдзи висьмис; велӧдӧны кыдзи бурдӧдчыны, кыдзи овны, медым регыдджык бурдан. Миянлы петкӧдлісны лабораториясӧ, кӧні висьысьяслысь видлалӧны вирсӧ, шыжсӧ, кудзсӧ. Доктор миян дырйи микроскопӧн корсис висьысь шыжысь чакотка гаг да петкӧдліс сійӧс миянлы. Чакотка гагсӧ шуӧны «палочка Коха»-ӧн (медводдза аддзысьыс Кох вӧлӧма да).

Кӧртасян жырас ӧшиньыс стен пасьтаыс, сэтшӧм ыджыд. Стенъяссӧ мавтӧма еджыд выя краскаӧн. Джодж шӧрас сулалӧ джуджыд пызан. Ми пырим сэтчӧ да, пызан вылас куйлӧ детина. Доктор да сестра сылысь коксӧ кӧрталӧны гипсӧн: сылӧн пидзӧс суставас вӧлӧма чакотка, лыыс сісьмӧ. Операция вӧчан жырын нӧшта на пельк да югыд. Пӧтӧлӧкыс кляничаысь. Стенъясыс еджыдӧсь, югъялӧны. Операция вӧчан жырӧдз эм ещӧ жыр. Сэтӧні мыссян доз, клянича шкапъяс, вата да марля тыра югъялан никелированнӧй кудъяс. Шкапъясас уна быдсяма инструментыс: вилкиясыд и, зэв посньыдик зыр кодьяс и, щипцыяс и, ножичьяс и, пуртъяс и — зэв уна, ставыс югъялӧ.

Пель да горш бурдӧдысь докторлӧн чужӧмас ыджыд гӧгрӧс рӧмпӧштан. Висьысьлы горшас сюйӧ сійӧ ичӧт рӧмпӧштан. Чужӧм вывса ыджыд рӧмпӧштаннас чукӧртӧ югыд югӧръяс да ставсӧ сэсся найӧс веськӧдӧ висьмӧм горшӧ, медым бурджыка сэтысь тыдалас. Сестра вайис вевта кӧструля. Восьтіс. Пуркнитіс ру: вӧлӧм, пуан ва вайӧма. Пуан ва пиас инструментъяссӧ пузьӧдӧны, виалӧны сэтчӧ ляскысьӧм висьӧдан гагъясӧс да весалӧны найӧс пуксьӧм няйтысь да бусысь. Пузьӧдлӧм бӧрын инструментъясыс лоӧны дзик сӧстӧмӧсь.

Вылі судтаас больничаас палатаяс. Сэні куйлӧны висьысьяс, гырысьяс и поснияс, сӧмын торйӧн-а. Ми пыралім тшӧтш сестраяс оланінъясӧ. Найӧ ветлӧны висьысьяс ордӧ гортаныс, велӧдӧны найӧс, кыдзи колӧ висьӧмысь видзчысьны, кыдзи овны, медым лоны дзоньвидзаӧн да ёнӧн. Висьысьяс бӧрся кыйӧдӧны, велӧдӧны найӧс, кыдзи овны, кытчӧ шыжсӧ сьӧлавны, медым мукӧд оз висьмыны. Корсялӧны диспансерӧ волывтӧм висьысьясӧс. Чакоткаа морт керкаысь ставныслы тшӧктӧны ветлыны диспансерӧ, тӧдмавны, кодсянь висьӧмыс вуджӧма, коді ещӧ чакоткааыс.

Диспансерын овлывлӧны делегатскӧй собранньӧяс. Матігӧгӧрса вӧлӧсьтъясысь чукӧртчылӧны бӧрйӧм йӧз тӧдмасьны диспансерын олӧмӧн да уджалӧмӧн. Сестраяс висьталӧны налы, мый диспансерын абу либӧ эм да этша, мый колӧ лӧсьӧдны висьысьяслы, шуам: шыж дозъяс, крӧватьяс, дӧрӧм гачьяс да мукӧдтор. Делегатъяс отсалӧны коланторъяс лӧсьӧдны: вӧлӧсьтас чукӧртӧны сьӧмӧн да кӧлуйӧн, спектакъяс, коми рытъяс вӧчалӧны сьӧм чукӧртны.

Миян волігӧн диспансерын буретш вӧлі пукалӧ санаторнӧй комиссия: докторъяс висьысьяс пиысь бӧрйӧны ёна висьысьясӧс ыстыны санаторийӧ.

Став висьысьлы санаторийын места, тӧдӧмысь, оз тырмы. Сы вӧсна висьысьяс быд лун лун джын кежлӧ волӧны куйлыны диспансерӧ. Мӧд лун джынсӧ найӧ уджалӧны, либӧ гортас олӧны. Чакоткаыд ӧд другӧн оз бурд, зэв дыр кыссьӧ.

Миян пытшканым чакотка гагъяскӧд дугдывтӧг вен мунӧ. Висьысьлысь кӧ бурмӧдны олӧмсӧ, оланінсӧ, сёян юансӧ, сійӧ бурдас. Диспансерӧ ветлігӧн сійӧ этшаджык уджалӧ, бурджыка сёйӧ-юӧ, вермас санаторийтӧг бурдны. Висьысь диспансерӧ воӧм бӧрын войдӧр зэр улын кодь (душӧн шуӧны) сулыштӧ, сэсся косӧдз чышкысьӧ, температурасӧ мурталӧ, сёйӧ. Сы бӧрын мунӧ садйӧ вевт кодь улын куйлыны, сӧстӧм сынӧдӧн лолавны. Куйлӧм бӧрын ӧбедайтӧ. Миян дырйи висьысьясӧс веситісны. Быд вежон пӧ веситӧны, тӧдмалӧны содӧм-чинӧм висьысьлысь, кымын тулӧн вежонын содӧ либӧ чинӧ да.

Больнича керкаысь ми мунім лунъя челядь санаторийӧ. Сэтчӧ челядь локтӧны асылын, олӧны сэсся лунтыр. Калидор кузяыс лӧсьӧдӧма тувъяс кузьчышъянъяс ӧшлыны. Быд челядьлӧн аслас кузьчышъян. Найӧ воӧм мыстиыс мыссьӧны кӧдзыдіник ваӧн ваннаын, косӧдз чышкысьӧны тушанысӧ ниртӧмӧн; пиньяссӧ весалӧны. Быдӧнлӧн аслас торъя кружка да пинь весалан тшӧтка. Санаторияс посньыдик, ляпкыдик пызанъяс, джекъяс. Эм рояль (музыкаӧн ворсны). Унджык кадсӧ челядь олӧны садйын, велӧдыськӧд. Найӧ дзоньвидза бӧрся кыйӧдӧ доктор.

Челядь ставныс зэв сӧстӧмӧсь, пелька пасьтасьӧмаӧсь. Олӧны гажаа.

Санаторийысь бӧр больнича керка дінті мунігӧн нуисны сэті волшебнӧй пӧнар. Уджалан клубын пӧ доктор пондас лыддьыны лекция чакоткаӧн венсьӧм йылысь.

Диспансеръяс быд во лӧсьӧдлӧны чакоткаӧн венсян лун. Сэки быдлаын йӧз костын чукӧртӧны сьӧм чакоткаӧн венсьӧм вылӧ, лыддьӧны лекцияяс, тӧдмӧдӧны йӧзӧс чакотка висьӧмӧн, велӧдӧны, кыдзи сыысь видзчысьны, бурдӧдчыны.

Тіян вӧлӧсьтын либӧ карын эм-абу чакотка диспансерыс?

Волід энӧ коркӧ диспансерӧ? Волід кӧ, гижӧй мый ті сэтысь аддзылід. Кутшӧм серпасъяс да плакатъяс чакотка йылысь ӧшалӧны школаад «Дзоньвидза да сӧстӧма олӧм» пельӧсад?

#### Карлӧн тыясыс — паркъяс да садъяс

Чакоткаӧн медъёна висьӧны да кулӧны няйт, васӧд, пемыд керкаясын олысьяс. Сэтшӧминын бур сынӧд оз вермы лоны. Гырысь каръясын уджалысьяслӧн унджыкыслӧн патераыс сэтшӧми, олӧны пыдын, гӧбӧчын моз. Ӧшиньясыс му бердасӧсь, ляпкыдіникӧсь. Керкаясыс каръясын гырысьӧсь, джуджыдӧсь; уличаяс (переулокъяс) векниӧсь. Сы вӧсна шонді югӧр нэмнас оз веськавлы рабочӧй патераӧ. Пырны пондан керкаас да посводзсяньыс пӧдӧм дук петӧ. Чакотка гагъяслы зэв бур оланін: сэтшӧмтӧ найӧ радейтӧны.

Сэтшӧминын чужӧм да олысь челядь омӧликӧсь, ӧдва ловъяӧсь, кельыдӧсь. Найӧ зэв кокниа висьмӧны чакоткаӧн, зэв сьӧкыда бурдӧны сыысь. Сӧстӧм, пельк, шондіа вежӧсын олысь висьмӧм челядьӧс бурдӧдны на дінын ёна кокни: шонді югӧръяс виалӧны чакотка гагъясӧс.

Тайӧ став пондаыс важ каръястӧ колӧ выльӧн вежны, выль ногӧн лӧсьӧдны сэні олӧмсӧ: медым став йӧзыс вӧліны дзоньвидзаӧсь. Сэтшӧм выль каръясыс шусьӧны «садъя каръясӧн». Керкаясыс сэні абу зэв джуджыдӧсь, абу вывті гырысьӧсь. Керкаысь керкаӧдз костъяс эмӧсь, сынӧдыс быд керка гӧгӧр вӧляысь гуляйтӧ. Шонді сідзи жӧ: керкаас став вежӧсас пыралас, шонтас. Вала оз ков ветлыны: быд керкаӧ васӧ трубаясӧд нуӧдӧма. Сӧмын кран восьтышт — воас сійӧ, мыйта колӧ. Помӧйяс, нужникъяс да няйт ваяс мунӧны трубаясӧд жӧ му пытшті (канализация), наысь му вылыс ни сынӧд оз няйтчыны, оз тшыкны. Садъя карын уна паркъяс, садъяс. Уличаяс паськыдӧсь, улич пӧлӧныс пуяс сувтӧдалӧмаӧсь.

Садъя каръяс уна Англияын, Германияын, Бельгияын. Сэтшӧм каръясын ӧні челядьыс кык мында этша кулӧ воддза сертиыс.

Кыдзи тай тыяс быд мортлысь пытшкӧссӧ весалӧны, сідзи жӧ пуяслӧн турунвиж коръясыс весалӧны сынӧдтӧ. Карлӧн тыясыс — паркъяс да садъяс.

Тіян карын, сиктын эм-абу садйыс? Уличаяс пӧлӧн пукталӧма абу пуяс? Керкаясӧ нуӧдӧма абу ва? Эм-абу канализация?

#### Водзын олысьясыс лоӧны ывла школаын велӧдчысьяс

Ӧти мӧскуаса школаын видлалӧмаӧсь сынӧдсӧ. Сюрс юкӧн сынӧд вылӧ воӧма со мыйта углекислота:

- Асылын, велӧдтӧдзыс …. 1,46 юкӧн

- Мед воддза урок помас …. 3,84 ~

- Мӧд ~ ~ …. 3,37 ~

- Ыджыд перемена помас (перемена дырйиыс форточкаыс восьса вӧлі) …. 1,69 ~

- Коймӧд урок помас …. 3,71 ~

- Нёльӧд ~ ~ …. 3,99 ~

- Витӧд ~ ~ …. 4,12 ~

Со кыдзи челядьыдлы лоӧ вины асьнысӧ тупкӧса инын велӧдчигӧн. Сэтшӧм сынӧднад лолалігӧн дерт челядьыд дурмӧныджык. Урокысь урокӧ ёнджыка мудзӧны, омӧльджыка вежӧралӧны, оз велавны, уна ӧшыбкаяс вӧчӧны.

Ывла школа миянын зэв на этша. Сэтӧн велӧдчӧны ӧні сӧмын на ёна висьысьяс, слабиник челядь. Америкаын уна школа нин эмӧсь керка вывъясын да куим стена жыръясын: ӧти стен абу, нач восьса. Мӧдысьджык миян сэтшӧм школаяс жӧ лоӧны, енэж улас. Бур сынӧдыд быдӧнлы тырмымӧн лоӧ. Сэтшӧм школаясын велӧдчысьяс велӧдчигмозыс ёнмӧны, быдмӧны дзоньвидзаӧн, петӧны школасьыс крепыд йӧзӧн.

### VІ. Вир дзоньвидза йылысь

Мыйла мукӧд челядьыслӧн чужӧмыс быгалӧма, еджыд мукӧдыслӧн — дон гӧрд, вирыс ворсӧ

Доктор ордӧ воӧмаӧсь кык ичӧтик ныв. Доктор видлалӧма найӧс да шуӧма ӧтиыслы: «Тэ, Маша, зэв быгыд чужӧма, а Лиза — молодеч: ӧзйӧ сылӧн чужӧмыс. Энлӧ, ме тіянлысь виртӧ микроскоп пыр видла».

Доктор кыкнан нылыслысь сутшкыштіс чунь помсӧ, босьтіс сэсь кымынкӧ войтӧн вирсӧ. Аски пӧ бара пыралӧй, висьтала, кутшӧм тіян вирныд, — шуис налы доктор.

Аскинас сійӧ шуис Машалы, тэ пӧ этша вира. «Мый нӧ вӧчны, медым вирыс содас? — юалӧ Машалӧн мамыс. «Вирыс сылӧн эм, тырмымӧн — шпыньмуні докторыс. — Эг этшаысла этша вираӧн шу, а Маша вирын этша гӧрд торъясыс. Дай кельыдӧсь найӧ, абу зэв гӧрдӧсь. Этша на пиын гӧрд краскаыс». — «Кутшӧм гӧрд торъяс нӧ?» юалӧ Машаыс.

«Вирным миян кизьӧртор, — шуис доктор. — Сэні гӧвкъялӧны зэв уна посньыдик гӧгыльяс». Доктор нуӧдіс Машаӧс киӧдыс микроскоп дінӧ да тшӧктіс сылы видзӧдлыны сэтчӧ. Маша аддзис сэтысь уна-уна быттьӧ посньыдик, вӧсньыдик, шӧрӧдыс топӧдыштӧм преникъяс. «Тайӧ и эм гӧрд торъясыд вирад», — шуис докторыс. — Найӧ гырдӧссьӧмаӧсь аслыссяма мичӧданторйӧн, шусьӧ гемоглобинӧн. Сы вӧсна и вирыд алӧй-гӧрдоват рӧма.

Ачыс кизьӧрыс, кӧні гӧвкъялӧны гӧгыльясыс, быгалӧм вижоват рӧма, шусьӧ плазмаӧн. Ті тӧданныд нин, вир визлалӧ-ветлӧ туша кузя, ваялӧ сёян быд йӧртӧдӧ, чукӧртӧ туша кузяысь ковтӧм торъяс. Быд йӧртӧд ӧд тушаын лолалӧ, а лолавны колӧ кислород. Сійӧс йӧртӧдъяс босьтӧны вирысь. Лолалігӧн йӧртӧдъяс лэдзӧны ас пытшсьыныс углекислота. Найӧс чукӧртӧ вир, медым ортсӧ петкӧдны.

Тыясын весассьӧм вир сьӧлӧмсянь мунӧ туша кузя. Сійӧ сэки югыдалӧй рӧма. Бӧр тыясӧ воигӧн — пемыд, сьӧдасьӧма углекислотакӧд сорласьӧмысь.

Кымын уна гӧрд гӧгыль вирын, сымын бура лолалӧны став йӧртӧдыс тушаын, сымын мортыд дзоньвидзаджык. Ӧти куба миллиметр ыджыд морт вирын 5 000 000 кымын гӧрд гӧгыль. Тэнад вирын, Маша, гӧрд гӧгыльыс ёна этша, этша наын и гемоглобиныс. Сы вӧсна тэнад вирыд кислородсӧ этша вермӧ босьтны, абу сійӧ алӧй, а кельыд. Организмлы колӧ уна кислород, а сійӧс разӧдысьыс тэнад этша. Кислородтӧг мортыдлӧн организмыс оз вермы лоны дзоньвидзаӧн. Сӧстӧм сынӧд да бур сёян-юан содтӧны вирын гӧрд гӧгыльяс, гемоглобин да, дзоньвидзтӧны морттӧ. Тэнӧ ыстам Вӧр Школаӧ. Сэні тэ бурдан, чужӧмад вирпас каяс.

Кымын ёна быгыд чужӧма велӧдчысь тіян школаын? Кӧні найӧ олӧны велӧдчӧм костъясын (каникулъяс дырйи)?

#### Еджыд гӧгыльяс йылысь вирын

Лиза вундіс чуньсӧ. Дойсӧ кӧрталіс няйт рузумӧн. Чуньыс пыктіс, вежӧдіс, висьны кутіс. Лиза муніс доктор ордӧ. «Тэ ӧмӧй вунӧдін нин, ӧд няйтын олӧны быдсяма висьӧдан гагъяс?» — шуис сылы доктор. — Выль дойтӧ некор оз ков мыськыны, оз ков няйт рузумӧн кӧртавны ни. Мед бур мавтны сійӧс иодӧн. Сійӧ дой гӧгӧрсьыс кучиксӧ кыскӧ, оз лэдз гагъяслы пырны пытшкӧ. Иодалӧм бӧрын дойсӧ колӧ кӧртавны сӧстӧм рузумӧн. Эм кӧ ки улад больничаса марля, медбур дерт сійӧн. Тэнад чуньыд пежасьӧма нин со, ордӧма. Регыдӧн он бурдӧд сійӧс. Уна маета на сыкӧд лоӧ». — «Кысь нӧ сэтчӧ пежыс да орыс чукӧрмисны?» — юалӧ Лиза. «Миян вирын, гӧрд гӧгыльясысь ӧприч, эмӧсь ещӧ еджыд гӧгыльяс. Мыйӧн тэнад дойӧ веськалісны висьӧдан гагъяс, еджыд гӧгыльяс пырысь-пыр жӧ сӧн бокъяс пыр уськӧдчисны налы паныд. Еджыд гӧгыльяс да гагъяс костын лыбис кось. Еджыд гӧгыльяс веглясьӧны, ӧти ног да мӧд ног нюжӧдчылӧны, ас пытшкас гартыштӧмӧн моз кватлалӧны гагъясӧс — сёйӧны. Гагъяс оз жӧ узьны, яд лэдзӧны. Ядсьыс еджыд гӧгыльяс кулӧны, орӧ пӧрӧны». — «Гагъясыс, инӧ, вермӧмаӧсь гӧгыльяссӧ?» — торкис докторӧс Лиза. «Энлы, эн тэрмась, — шуис сылы доктор: — ставсӧ лючки висьтала. Косьыс на костын абу на помасьӧма. Орыс дойсьыд петас ортсӧ. Сэки ёнджык еджыд гӧгыльяс кӧ вермасны сёйны кольӧм гагъяссӧ, дойыд кутас бурдны: ньӧжйӧникӧн сійӧ вӧсньыдик кучикасяс».

— «Мыйӧн нӧ тэ сійӧ тӧдан? Кыдзи та йылысь тӧдмалісны?» — юаліс Лиза. «Оліс ӧти велӧдчӧм роч морт Мечников. Сійӧ микроскопӧн видзӧдӧма еджыд гӧгыльяс да гагъяс кось вылӧ, гижӧма сы йылысь нигаӧ. Сы бӧрын мукӧд велӧдчӧм йӧз тӧдмалӧмаӧсь, збыль-ӧ Мечниковыс гижӧма, збыль-ӧ еджыд гӧгыльяс гагъяскӧд косясьӧны. Найӧ асьныс сійӧс микроскопӧн видлалӧмаӧсь, аддзӧмаӧсь, мый збыль».

«Миян пытшкын кӧ нӧ некутшӧм висьӧдан гагъяс абуӧсь, сэки нӧ, эськӧ, еджыд гӧгыльясыс мый керӧны?» — бара юаліс Лиза. «Уджыд, бара, налы сюрӧ. Тэ, кӧнкӧ, казявлін, кыдзи мыссигӧн тушаысь гылалӧны киль кодьяс: ниртны кӧ пондан тушатӧ, ки улад быттьӧ няйт ёкмыльяс чукӧрмӧны. Сійӧ — кучикысь торъялӧм кулӧм йӧртӧдъяс киссьӧны. Сідзи жӧ пытшканым: сэні важ йӧртӧдъяс кулӧны, на местаӧ выльяс ловзьӧны. Еджыд гӧгыльяс куталӧны кулӧм йӧртӧдъяссӧ — сёйӧны. Натӧг эськӧ пытшкӧсным тырис ёгнас — кулӧм йӧртӧдъяснас.

### Мый колӧ вӧчны ичӧт дойӧн? Мый эськӧ тэ вӧчан, ыджыд дой кӧ лоӧ?

#### Мый вӧчӧ вир кизьӧр (плазма)

Вундан кӧ чуньтӧ либӧ кыткӧ мӧдлаті, сӧнъясысь петӧм вир дой вылас ӧдйӧ сукмӧ, рысьмӧ. Сійӧ аснас тупкӧ дойсӧ, быттьӧ пробкаалӧ, оз лэдз водзӧ вирлы петны. Дойысь петӧм вирын сукмӧ кизьӧрыс (плазмаыс). Сэні эм аслыссяма тор, сукмӧдысьыс. Дойысь петӧм вир кӧ чукӧртан дозйӧ да нӧйтан паличӧн, палич вылас пуксяс вир сукыс. Сійӧс кӧ босьтан дозсьыс, коляс вирыс оз нин сукмы. Кизьӧртор вирын — рысьманаыс да рысьмытӧмыс ӧтлаын — шусьӧ плазмаӧн. Рысьмана торйыс ас кежас — фибринӧн. Фибринтӧм плазмаыс — вир ваӧн (сывороткаӧн). Чукӧртны кӧ виртӧ дозйӧ, войдӧр сійӧ сукмас, сэсся недыр мысти кутас сӧдзтыны выліас югыдвижоват ва. Сійӧ — вир ваыс и эм. Йӧв рысьмигас югыдлӧз йӧв ва жӧ лэдзӧ.

Аслас кизьӧр вӧсна вир вермӧ визлавны туша кузя, новлӧдлыны йӧртӧдъяслы сёян-юан да мукӧд коланторъяс. Найӧ вирын ставныс сылӧмаӧсь, сорласьӧмаӧсь вирыскӧд. Сёянтӧг эськӧ важ йӧртӧдъяс тушаысь куліны. Мукӧд коланторъястӧг выль йӧртӧдъяс эз вермыны артмыны, немторйӧн лои вежны кулӧм йӧртӧдъястӧ. Вир кизьӧр нӧшта чукӧртӧ йӧртӧдъясӧн шыблалӧм ковтӧмторъяс, кодъяс артмӧны сёянысь.

Кывлід энӧ ті коркӧ, мый дифтеритӧн висьысь челядьлы доктор лэдзӧ на пытшкӧ сукмана лекарство — сыворотка. Сійӧс со кыдзи да со мыйла судзӧдӧны. Висьӧдан гагъяс веськаласны морт пытшкӧ, висьмӧдасны сійӧс. Найӧ овмӧдчанінті биалӧ, гӧрдӧдӧ, сэсся вежӧдӧ — орӧссьӧ. Дифтерит гагъяс овмӧдчӧны горшӧ, голяӧ да нырӧ. Гагъясӧн лэдзӧм яд разалӧ туша кузя. Сы вӧсна вуджана висьӧмӧн висьысьлӧн оз сӧмын висьмӧминыс вись, а быдлаті: мортыд быттьӧ пыр зэв ёна мудзӧма, оз сёйсьы ни юсьы. Биа. Гагъясыд кӧ эськӧ ядсӧ эз лэдзны, мортыд регыдӧн бурдіс: вир еджыд гӧгыльяс эськӧ сёйисны став гагсӧ. Ядкӧд воча венсьыны эм миян пытшкын мӧд тор — вир ва (сыворотка). Сійӧ унаӧс видзӧ яд помысь кулӧмысь. Абу быд организмын ӧтмында вын вермасьны лёк вӧчысь гагъяскӧд да наӧн лэдзӧм ядӧн. Сы вӧсна, медым содтыны организмӧ ядӧн водзсасьысьясӧс, лэдзӧны морт пытшкӧ пемӧсъяслысь босьтӧм вир ва. Дифтеритӧн висьысьяслы лэдзӧны дифтеритӧн висьлӧм вӧвлысь вир васӧ. Сэтшӧм вир ваын уна дифтерит ядӧн бур водзсасьысьяс. Тадзи бурдӧдігӧн висьысь регыдджык бурдӧ. Ӧні дифтеритӧн венсьыны лои кокньыдджык.

### VІІ. Сёян-юан мунан туй дзоньвидза йылысь

#### Видзӧй пиньястӧ сісьмӧмысь

Рӧмпӧштанӧн видзӧдлӧй ассьыныд пиньястӧ, сэсся видзӧдлӧй ёртъясыдлысь. Мукӧдыслӧн пиньясыс лым кодь еджыдӧсь, югъялӧны; мукӧдыслӧн сьӧдӧсь, розьӧсьӧсь, уна нин гылалӧма. Мукӧдыс — нач пиньтӧмӧсь: ӧти пинь нин воманыс абу. Сісьман пиньяссьыс клящӧй (зэв чӧскыдтӧм) дук петӧ. Мукӧдыс пӧрысьӧдз оласны да пиньныс оз и вежсьыв: пыр сярвидзӧны еджыд ён пиньяс. Мукӧдыс томӧн пиньтӧммӧны.

Водз пиньяс орйӧдлӧны, посньӧдӧны сёянтӧ посни торъяс вылӧ. Юр пиньяс найӧс курччалӧны, изӧны, ниртӧны. Пиньтӧгыд сёянтӧ курччавны немторйӧн, быть лоӧ сэки сёйны сӧмын кизьӧр сёян да рокъяс. Чорыд сёян кӧ босьтан вомад, дзоньнас, ыджыд кусӧкӧн лоӧ ньылыштны. Рушкуыдлы сэки сьӧкыд; ёна лоӧ сылы уджавны. Сы вӧсна пиньтӧмъяслӧн унаысь кынӧмыс висьӧ, доймӧ. Пондам кӧ ми бура дӧзьӧритны ассьыным пиньяснымӧс, вермам видзны найӧс дзоньвидзаӧн пӧрысьӧдз. Сы вӧсна быд лун водӧм водзвыланым колӧ пиньяснымӧс бура весавны пинь весалан тшӧткаӧн да порошкиӧн. Тшӧткасӧ колӧ новлӧдлыны пиньяс вывтіыс вылысянь улӧ, а оз пинь ан пӧлӧныс ӧтарӧ мӧдарӧ. Сідзи весалігӧн пиньяс костӧ вермасны кольны сибдӧм сёян крӧшкияс. Найӧ сэні пондасны сісьмыны, пиньясыд жугласьны, тшыкны. Медым пиньяс костысь весавны сёйигӧн пырӧм торпыригъяс, быд сёйӧм бӧрын вомтӧ колӧ пожъявны дэбыд ваӧн.

Пӧсь сёян бӧрын оз ков сёйны кӧдзыд сёян, кӧдзыд бӧрын — пӧсьӧс. Пиньясыд вывсяньыс тупкӧма лы торйӧн, шусьӧ эмальӧн. Сійӧ, эськӧ, чорыд да, клянича моз зэв кокниа потласьӧ, медся нин пӧсьтор бӧрын кӧ веськалас кӧдзыд, кӧдзыд бӧрын — пӧсь. (Мый вӧсна сідзи лоӧ вежӧравны, вайӧдӧй тӧд вылад, мый лоӧ кутшӧмкӧ торкӧд шонтӧмысь да кӧдзӧдӧмысь). Эмаль потласьӧмъясӧд кокниа пырӧны пиньӧ висьӧдан гагъяс, сісьтӧны, тшыкӧдӧны сійӧс. Юмов сёян радейтысьяслы оз ков вунӧдчыны юмовтор сёйӧм бӧрын вомнысӧ пожъявны. Юмовторйыд мукӧд пӧлӧс сёянысь пиньясад ёнджыка ляскысьӧ.

Кымын пинь тэнад? Весалан он пиньястӧ? Кор весалан, водігад али асылын? Тшӧткасӧ кыдзи новлӧдлан?

Сёй кадын. Нем пӧратӧм пӧраӧ рушкутӧ эн тырт

Ньылыштӧм сёянторъяс пусьӧны рушкуын да сювйын. Рушкуыд да сювйыд пытшкӧсладорсяньыс зэв вӧсньыдик кучикаӧсь, вомын кодь жӧ. Сійӧ кучикас эмӧсь аслыс пӧлӧс нерӧдъяс. Нерӧдъясас артмӧ сёян кизьӧртысь-сывдысь ва. Сійӧ ва пиын сылӧны прӧстӧй ва пиын сывтӧм чорыд сёянъяс. Кизьӧрмӧм-сылӧм сёян сёян сылан канал бокъясті петӧ вирӧ, мунӧ туша кузя.

Ньылыштӧм сёян войдӧр веськалӧ рушкуӧ. Сэні олӧ сійӧ кымынкӧ час, кизьӧрмӧ, сылӧ. Рушкусянь сэсся ньӧжйӧникӧн вуджӧ сювйӧ. Кор сёянтор веськалӧ рушкуӧ да сювйӧ, нерӧдъяс лэдзӧны сёян сывдан-кизьӧртан ва. Медбур сёйны лунын куимысь. Сідзи сёйигӧн уна сёйны ӧтпырйӧ он вермы, сёян кизьӧртысьяслы-сывдӧдысьяслы уджавны лоӧ кокньыдджык. Кутан кӧ сёйны лунын ӧтчыд, сёян кад кежлас сэтшӧма тшыгъялан, сёян вылас тшыг пон моз уськӧдчан да вывті уна сёян, рушкутӧ дзикӧдз тыртан. Рушку кучикыд резинка моз нюжалас, паськалас. Рушкуыд ыдждас, дундас; пондас топӧдны, жмитны мукӧд органъясӧс. Кынӧмыдлы сьӧкыд лоӧ, висьмас. Рушкуын сёяныд дырджык кутас овны. Кизьӧрмасны-сыласны войдӧр рушку стен бердӧ веськалӧм сёянторъяс. Пыдын, рушку шӧрын куйлысьяслы кизьӧрмӧдан-сывдан ва оз тырмы, сы вӧсна вуджӧны найӧ сювйӧ комӧкъясӧн. Сювлы лоӧ уджавны кык мында: ассьыс дай рушкулысь уджсӧ вӧчны. Колӧ сёйны пыр ӧти кадын: сэки сёян кизьӧртысь-сывдысь нерӧдъяс вермӧны шойччыны. Шойччӧм бӧрын найӧ бурджыка уджалӧны: бурджык да ёнджык сёян кизьӧртан-сывдан ва лэдзӧны.

Асъя сёйӧм медбур миян организмлы. Чеччӧмӧн тшӧтш ми заводитам уджавны. Велӧдчӧмыд ӧд сійӧ жӧ удж: урокъяс бӧрад кутшӧма мудзан. Сёйтӧг кӧ уджавны заводитам, уна вын видзам организмӧ чӧжсьӧм вынысь. Сёйӧм бӧрын уджалігӧн чӧжӧм вын огӧ вӧрзьӧдӧй, либӧ босьтам кӧ, зэв этша; мунас сёянысь босьтӧм вын. Вой кежлӧ уна сёйны оз ков, лёк сійӧ. Сэки миян организмным шойччӧ, уджалӧ омӧля, ньӧжйӧ, сёян юан прамӧя оз кизьӧрмыны сывны. Асывнас, чеччан да, вомсьыд чӧскыдтӧм кор петӧ, сёйны-юны оз чӧсты. Сы вӧсна водтӧдзыд сёйны колӧ час кык-куим водзджык.

#### Велӧд сювтӧ весасьны асылын

Миян сювным вит пӧв кузь тушаысь. Эм вӧсни дай кыз. Сёян-юан небзьӧ-сылӧ вӧсни сювйын. Яя-чериа сёянъяс пӧшти ставнас небзьӧны-сылӧны. Няньыд да град выв пуктасъяс — оз: налӧн, шуам, йӧртӧд кышӧдъясыс, кышъясыс оз вермыны сювйын сывны. Сэтшӧм сывтӧм торъясыс чукӧрмӧны кыз сювйӧ, мешайтчӧны сылы. Сюв шыр-яйяс топӧдчыштӧны, йӧткӧны чукӧрмӧм ковтӧмторъясӧс ортсӧ. Дыр кежлӧ кӧ кыз сювйӧ колясны сэтшӧм торъясыс, кутасны найӧ сэні сісьмыны, висьмӧдасны организмтӧ. Кытчӧдз он ректы сювтӧ, мортыдлы зэв делӧ овны, сьӧкыд. Оз сёйсьы ни юсьы, оз узьсьы. Биалас. Кодлӧн сювйыс кадын весассьӧ, сылы и сёяныд чӧстӧ, юрыд оз вись, овсьӧ долыдджыка. Сы вӧсна колӧ велӧдны сювтӧ весассьыны асылын, сёйтӧдз. Пачысь кӧ тай нӧ дырджык он курав пӧимсӧ, сійӧ омӧля ломтысьӧ. Сідз жӧ и миян организмным: ковтӧмторъясӧн тырӧм сюв оз вермы бура уджавны, омӧля кутас небзьӧдны-сывдыны выль воӧм сёянторъяс. Сы вӧсна, сювйыд кӧ вӧзйысьӧ весассьыны, оз ков кутны, мед весассьӧ. Весассьӧмысь кутӧмыс торкӧ дзоньвидзалунтӧ.

Кодлӧн сюв шыр-яйясыс омӧльӧсь, небыдӧсь, сылӧм ковтӧмторъяс сювйысь оз петны, шуӧны «гырксӧ пӧ йӧртӧма». Сэки колӧ унджык сьӧд нянь сёйны. Сійӧ оз ставнас небзьы-пусьы рушкуад, веськалас сювйӧ, пондас сійӧс дойдны, ниртны бокъяссӧ. Шыр-яйяс топӧдчыштасны, зырӧдасны найӧс ортсӧ. Накӧд тшӧтш петӧны и мукӧд чукӧрмылӧм ковтӧмторъяс. Медтшӧкыда гырктӧ йӧртӧ еджыд нянь вылын да небыд сёян вылын олысьлысь.

#### Ковъяс йылысь да кыдзи наысь видчысьны

Мортӧс кӧ тшӧкыда шогӧдӧ, восӧдӧ, либӧ сылӧн ньӧти оз сёйсьы, либӧ вывті уна сёйсьӧ, оз пӧтлы, кор аддзытӧм помкатӧг омӧльтчӧ сійӧ, сэки доктор тшӧктӧ видлыны сылысь сітсӧ: абу-ӧ сэні солитёр торъяс. Солитёрыс сійӧ вӧсньыдик лента кодь ков. Миян сювйӧ веськалӧ сійӧ ёна пусьытӧм порсь либӧ ӧш яйӧн, либӧ чериӧн (сирпи, ёкыш да мукӧд пӧлӧс). Солитёр колькйыс войдӧр веськалӧ, шуам, порсь рушкуӧ. Сэні кольк кышыс сылӧ, кольксьыс петӧны посньыдик нидзув кодь гагъяс. Найӧ рушкусянь веськалӧны сювйӧ. Сюв бокъяссӧ напаръяӧн моз розьӧдӧны, петӧны яйӧ. Ветлӧдласны сэті недыр да сэтчӧ и овмӧдчасны. Яйын гагъяс гадь кодьӧ пӧрӧны, шусьӧны финкаӧн. Финкаяс зэв посниӧсь, куш синмӧн видзӧдӧмӧн он аддзы найӧс. Ёна путӧм порсь яй кӧ ми сёям, финкаясыс веськаласны миян гыркӧ, сювйӧ. Куим тӧлысьӧн найӧ пӧрӧны лента ковйӧ.

Эм экинококк нима солитёр. Сійӧ вермӧ морттӧ вины. Сійӧ овмӧдчӧ мускын да тыясын. Сэтшӧм солитёрыс веськалӧ гырканым понъяссянь. Понъяслӧн кывъяс унаысь овлывлӧ экинококк колькъяс. Сэтшӧм кывъя понлы кӧ лэдзам нювны ассьыным кинымӧс да чужӧмнымӧс, сэсся сы бӧрын мыссьытӧг пуксям сёйны, экинококк колькъясыс сёянӧн пырасны пытшканым. Челядь тӧдлытӧг му вылын ворсігӧн унаысь сюйӧны вомас гӧгрӧс ковлысь кольяссӧ. Сійӧ кӧть и морттӧ оз ви, да лёксӧ уна жӧ вӧчӧ: торкӧ дзоньвидзалунсӧ.

Медым видзны йӧзӧс солитёра яйысь висьмӧмысь, каръясын начкысьӧм бӧрын яй тушасӧ петкӧдлӧны скӧт докторлы. Яйыс кӧ бур, дзоньвидза скӧтлӧн, доктор клеймитӧ, лэдзӧ вузавны. Сідзкӧ, ньӧбасигӧн кӧ казялан клеймиттӧм яй, эн ньӧб сійӧс: код тӧдӧ сійӧ кутшӧм, гашкӧ висьысь пемӧслӧн да. Сиктъясын да грездъясын эськӧ сідзи жӧ колӧ вӧчны да: начкысьӧм бӧрын петкӧдлыны яйсӧ скӧт пельшӧрлы. Сёйны пуксигӧн китӧ колӧ мыськыны майтӧгӧн, кыйӧдны, мед и мукӧд ставныс мыссясны. Оз кӧ ӧд мыссьыны, няньӧн висьӧдан гагъяс вермасны сюрны и тэныд.

#### Йӧв йылысь

Крестьянка лысьтӧ мӧссӧ пӧдӧнчаӧ. Коді тӧдӧ, лысьтысьӧм водзвылас мыськис эз сійӧ кияссӧ, сӧстӧм-ӧ вӧлі сылӧн пӧдӧнчаыс. Гашкӧ нӧ йӧвсӧ няйт рузум пыр сысъяліс да, няйт туисӧ кисьтіс? Шливкисӧ куртіс, йӧвсӧ ваӧн сорлаліс. Мыйсюрӧ лэдзис йӧлас, медым бӧр сукмыштас, сэсся мӧдіс йӧлӧн вузасьны. Мӧстӧмъяс ньӧбасны. Челядь йӧв вылын олӧны, быд лун йӧв сёйӧны, а асьныс гумага кодьӧсь, кельыдӧсь, вирпас чужӧманыс абу. Быдмӧны омӧля, ньӧжйӧ. Мыйла нӧ эськӧ сідзи? Да сы вӧсна, мый медбур торйыс йӧвсьыс — шливкиыс — налы оз сюрлы: мудер вузасьысьыд сійӧс аслыс кольӧдӧ. Шливкиыд ӧд йӧвлӧн госыс, медпӧтӧса торйыс сылӧн. Сӧстӧм сорлавтӧм йӧлын сійӧ нёль прӧчент. Сы вӧсна йӧвтӧ колӧ босьтны тӧдсаяслысь, код вылӧ эм надея, мый оз пӧръяв тэнӧ, сорлавтӧм йӧв вузалӧ, да коді вӧдитчӧ йӧлӧн сӧстӧма.

Миян республикаын арӧсӧдз сё челядь пиысь кулӧ комынӧдз. Швейцарияын — сӧмын дас кымын. Вит арӧсӧдз миянын сё челядь пиысь кулӧ 50-ӧдз. Медъёна кулӧны челядьыд мам йӧвтӧг быдмӧм понда. Мамъяс унаысь зэв водз заводитӧны вердны кагаяссӧ мӧс йӧлӧн, сюрысь либӧ сулеяысь, вердӧны курччалӧм няньӧн, рокӧн.

Сюрысь да сулеяысь вердігӧн колӧ видзны найӧс зэв сӧстӧма. Дурка да няйта видзӧмысь йӧлыс на пиын ӧдйӧ шоммӧ, рысьмӧ. Кагаӧс мыт босьтас — кулӧ. Сюрӧн нёньӧдігӧн уна кад вошӧ сійӧс мыськӧм-весалӧм вылӧ да йӧвсӧ пузьӧдӧм вылӧ. Нӧшта йӧвсӧ пузьӧдны колӧ кужӧмӧн. Мӧс йӧлыд ӧд челядь гыркыдлы оз лӧсяв: сійӧ морт йӧв дорысь госаджык. Сы вӧсна посни кагаясӧс вердігӧн мӧс йӧвтӧ колӧ сорлавны ваӧн, но вӧчны сійӧс кужӧмӧн: уна ни этша мед оз ло, буретш колӧ.

Медбур дерт вердны кагаӧс мам йӧлӧн: дзоньвидзаджык лоӧ. Быд мамлы ассьыс кагасӧ колӧ вердны аслас йӧлӧн.

Мӧс йӧлыд вомӧ вотӧдз уна ки пыр мунӧ.

#### Сёян йылысь

Кодлӧн сёян гыркын бура небзьӧ-сылӧ, сійӧ дзоньвидза, зумыд, ён. Кодлӧн омӧля гыркыс уджалӧ, сійӧ ачыс омӧль, пыр вишкӧ, норасьӧ вермытӧм вылӧ. Зэв кокниа верман висьмыны пузьӧдлытӧм ва да йӧв юӧмысь, пусьытӧм сёян сёйӧмысь, пӧжасьтӧм уль няньысь, кӧдзыд сёянысь (колӧ пӧсь сёянджык сёйны), мыськытӧм вотӧс да градвыв пуктасъяс сёйӧмысь, тшыкӧм сёян юанысь.

Пузьӧдлытӧм ваын вермасны лоны мыт гагъяс. Зэв нин лёк юны пузьӧдлытӧм ва кынӧм висьӧдан тиф да, мыт да, колера ветлігӧн. Сэки висьӧдан гагъяс медъёна ва пыр вуджӧны.

Пузьӧдлытӧм йӧлын вермасны лоны чакотка гагъяс. Нӧшта, пузьӧдлытӧм йӧлыд зэв ӧдйӧ тшыкӧ.

Пусьытӧм сёянторъяс сьӧкыда небзьӧны-пусьӧны гырк пытшканым, сы вӧсна висьӧдӧны миянӧс.

Уль нянь (тырмымӧн пӧжавтӧм) из моз рушкуад пуксьӧ. Сы вӧсна сьӧлӧмтӧ сотӧ, горзьӧдлӧ. Морӧспань улын сьӧкыд, доймӧ

Кӧдзыд сёян абу жӧ бур. Пӧсь сёяныд шонтӧ миянӧс, кӧдзыдсӧ аслыным лоӧ шонтыны: сійӧ миян вир-яйысь кӧдзыдджык. Кӧдзыд рок да картупель абу чӧскыдӧсь, чӧскыд сёян моз оз пырны вомад. Сэсся, чӧскыдтӧм сёянъясыд омӧльджыка пусьӧны-небзьӧны гырканым дай. Чӧскыд сёян-юан вылӧ видзӧдігӧн, шуӧны, дуль ваыд петӧ. Оз сӧмын дуль ваыд сэки пет, петӧ тшӧтш рушкуын сӧдзтан рушку ва (желудочнӧй сок).

Коді пӧсь сёян пыдди калбас сёйӧ (сэтшӧмыс уна каръясын), сылӧн сювъясыс оз вермыны лючки уджавны. Калбасӧ ӧд, медся нин донтӧм сортас, тэчӧны быдсяма ковтӧм, тшыкӧм, коляс яй торъяс. Рушку да сювъяс оз вермыны найӧс небзьӧдны. Сэтшӧм калбас дорсьыд бурджык нянь вылын да ва вылын овны.

Тшыкӧм яйын да чериын лоӧны ядъяс. Наысь мортыд либӧ ёна висьмӧ, либӧ дажӧ кулӧ. Тӧлын сёянторъястӧ дырджык позьӧ видзны, оз тшыкны найӧ. Гожӧмын мӧд лун кежлӧ оз нин позь кольны — тшыкӧны. Гожӧмын уна яй сёйны оз ков. Медбур сэки сёйны град выв пуктас да йӧла сёянъяс. Яблӧг кӧ ньӧбан сёйны, сійӧс войдӧр колӧ мыськавны пузьӧдлӧм ваӧн, да мед мыськигад киясыд сӧстӧмӧсь вӧліны.

Ӧти пӧлӧс сёянтор абу жӧ бур: уман, оз кут чӧстыны, оз кут сёйсьыны. Сы вӧсна сёяннад колӧ пӧлӧскаасьны, вежлавны найӧс тшӧкыдджыка.

Коркӧ тэнад висьліс эз кынӧмыд? Мытитӧдліс эз? Мыйысь висис, кутшӧм сёян бӧрын?

Сёйлан он тэ мыссьытӧм киӧн?

### VІІІ. Син пель дзоньвидза йылысь

Мыйла школаын уна велӧдчысь сӧмын матысь аддзӧны

Кодсюрӧ лыддьысьны либӧ матігӧгӧрысь видзӧдны ӧчкиасьӧны, сытӧг оз аддзыны матісьыс. Сы пыдди ылысь найӧ бура аддзӧны, некутшӧм-ӧчки оз ков. Мукӧдыс вурсьӧны да лыддьысьӧны ӧчкитӧг, матісьыс бура аддзӧны, ылысь оз аддзыны, ӧчкиӧн видзӧдӧны. Воддзаяссӧ шуӧны бура аддзысьясӧн, бӧръяяссӧ — омӧля аддзысьясӧн. Омӧля аддзысьяслӧн син колькъясыс ёнджыка мылькъяӧсь мукӧд дорысь.

#### Кымын морт тіян классын бура аддзысьыс, омӧля аддзысьысь?

Тӧдмалӧмаӧсь, мый велӧдчысьяслӧн синмыс зэв ёна тшыкӧ. Школаӧ пыригӧн унджык челядьыс бур синмӧн локтӧны, бура аддзӧны. Велӧдчигас сэсся воысь воӧ тшыкӧм синма пыр ӧтарӧ содӧ, бура аддзысьяс чинӧны. Сійӧ сы вӧсна, мый велӧдчысьяслы уна лоӧ лыддьысьны, гижны, ёна мудзтыны синсӧ. Син бугыльыс сыысь кыссьӧ водзӧ, быттьӧ петыштӧ ортсӧ (мылькъяджык лоӧ) — синмыс тшыкӧ, ылысь оз нин кут аддзыны. Синтӧ тшыкӧдны отсалӧны пемыдӧн да омӧлик биӧн лыддьысьӧм гижӧм, лёк нога партаяс (кор лыддьысигад-гижигад тушатӧ кусыньтӧмӧн, юртӧ чукыльтӧмӧн лоӧ пукавны), омӧля тӧдчана посни шыпаса нигаяс да югыдыс кӧ нига да тетрадь вылад оз лючки усь, а вуджӧрӧн. Колӧ, медым югыдыс пыр шуйгаладорсянь усис, сэки некутшӧм вуджӧр оз ло. (Тіян классын партаяс вылад югыдыс шуйгаладорсянь-ӧ усьӧ?). Гортад и классад удж вылӧ пуксигӧн лӧсьӧдчӧй пыр сідзи, медым лунын ӧшиньяс, а рытын лампа пыр вӧліны шуйгаладорын. Кымын гырысьӧсь да паськыдӧсь ӧшиньяс школаын, векниӧсь ӧшинь костъясыс, сымын уна югыд вежӧсын, дзоньвидзаӧсь да бур синмаӧсь велӧдчысьясыс.

Школа стенъястӧ пытшкӧсладорсӧ колӧ мавтны югыд рӧма краскаӧн. Нигатӧ да тетрадьтӧ синсяньыд колӧ кутны 32–35 сантиметр сайын. Сідзисӧ кӧ онӧ аддзӧ, либӧ омӧля аддзад, пырысь-пыр мунӧй син бурдӧдысь доктор ордӧ. Сійӧ видлалас тіянлысь синъястӧ, син серти тшӧктас ӧчки ньӧбны. Ӧчкитӧг кӧ и водзӧ кутад мудзтыны синъястӧ, дзикӧдз найӧс тшыкӧдад. Синъясыд ӧд медколанторъяс. Омӧль синъяснад бура уджавны он вермы, уна буртор он аддзыв. Омӧль синъясыд торкӧны миянлысь дзоньвидзалуннымӧс, оз лэдзны пӧсь сьӧлӧмӧн, долыдапырысь уджавны.

#### Трахома йылысь

Кодлӧн тіян пиысь, садьмад да, синъясыд оз воссьыны, быттьӧ клеитчӧмаӧсь. Лоӧ кинад тільны. Синъяс клеитчӧны сэки, кор синлапӧд пытшкӧс вӧсни кучикыс висьмӧма. Синлапӧдыд быттьӧ ӧшинь тупкӧс: видзӧ синтӧ бусӧссьӧмысь да доймӧмысь узигӧн и олігӧн. Висьмӧм синлапӧдысь петӧ ор. Войбыдӧн лапӧд доръясыс клеитчӧны сійӧ орнас. Косьмӧм орыс чукӧрмӧ ныр бердӧ син пельӧсӧ.

Медомӧль, полана да вуджана синлапӧд висьӧм шусьӧ трахомаӧн. Видзӧдлы ёртыдлысь синсӧ. Син колькйыс дор гӧгӧрыс еджыд. Шӧрланьыс сійӧ пырыс тыдалана шусьӧ роговицаӧн. Дерт, кӧнкӧ, ті аддзылід коркӧ бельмаа син. Бельмаыс сійӧ тшыкӧм роговица: гудыртчӧма, пемдӧма. Трахомаӧн висигӧн висьӧмыс синлапӧдысь вермӧ вуджны роговицаӧ, гудыртӧ сійӧс — бельмаалӧ.

Роговицатӧ кӧ ставнас бельмаалас, мортыд синтӧммӧ. Миян республикаын медуна синтӧм трахомаысь: быд сё синтӧм морт пиысь кызь ӧтиыс синтӧммӧма трахомаысь. Трахома — зэв вуджана висьӧм. Миянын дзонь сиктъясӧн висьӧны трахомаӧн. Сы вӧсна оз ков некор тільны синтӧ няйт киӧн, чышкыны няйт кузьчышъянӧн либӧ няйт ныр чышкӧдӧн. Оз ков чышкысьны йӧз кузьчышъянӧ: он ӧд тӧд, кузьчышъян кӧзяиныс дзоньвидза абу. Гашкӧ, трахомаа. Быд мортлы семьяын колӧ лӧсьӧдны торъя кузьчышъян.

Узигӧн кӧ синъясыд клеитчӧны, колӧ регыдджык петкӧдчывны син бурдӧдысь докторлы. Нюжӧдчыны кӧ бурдӧдчӧмысь пондан, синмыд ёнджыка висьмас, ёнджыка орӧссьыны кутас.

#### Пель дзоньвидза йылысь

Пель тыдаланінъяс шусьӧны пель паньӧн да пель розьӧн. Пель розьсяньыс пырӧ ортсы шы ветлӧдлан туй. Пытшса помыс сылӧн зэвтӧма зэв вӧсньыдик кень кодь кучикӧн, шусьӧ барабаннӧй перепонкаӧн. Шы ветлан туйяс весавны няйтысь — пель сітысь (сераысь), колӧ сӧстӧм рузумӧн. Некор оз ков гудйыны пельтӧ истӧгӧн, шпилькиӧн, чувки кыан емӧн да мукӧд сэтшӧм торъясӧн: верман кень кодь кучиксӧ гыжйыштны, дойдны. Барабаннӧй перепонка саяс куйлӧ самӧй кылысьыс, мыйӧн ми кылам. Сійӧс ёна колӧ видзны. Эмӧсь, нем виччысьтӧг пельӧ кучкасны либӧ пель водзын ыджыд горӧн горӧдасны. Сійӧ зэв абу бур: барабаннӧй перепонка вермас потны, мортыд пельтӧммас. А пельтӧмъяслы ӧд овны зэв сьӧкыд: ӧтиторсӧ дасысь юаласны, тшӧтш мукӧдсӧ дӧзмӧдасны. Ичӧтысянь колӧ велӧдчыны сёрнитны шӧркоддьӧм шыӧн, оз ков горзыны. Горзӧмӧн веськыдлунтӧ он петкӧдлы. Колӧ бур уджӧн да тӧлка висьталӧмӧн петкӧдлыны сійӧс. Пабрикъясын гырысь машинаяс бердын уджалысьяс пӧшти ставныс омӧля кылӧны: машина шыясыс торкӧмаӧсь налысь кылан торъяссӧ.

Пельӧ веськалӧм вуджана висьӧм медтшӧкыда овмӧдчӧ барабаннӧй перепонка сайса кыланторйӧ, сэсся барабаннӧй перепонкасӧ розьӧдӧ. Пельсьыд виялӧ, ор петӧ. Омӧльджыка кутан кывны. Мыйӧн челядь кутасны норасьны пель висьӧмӧн, пыр жӧ колӧ петкӧдлыны найӧс пель бурдӧдысь докторлы, медым висьӧмыс оз удит розьӧдны барабаннӧй перепонкасӧ.

Та йылысь висьталӧй мамъясыдлы.

### ІХ. Узьӧм да шойччӧм йылысь

#### Шойччӧм йылысь

Уджалігӧн мудзӧны шыр-яйяс. Юрӧн уджалігӧн, велӧдчигӧн, ми мудзам уна мӧвпалӧмысь, кывзӧмысь, сюся видзӧдӧмысь, дыр копыртчӧмӧн вӧрзьӧдчывтӧг пукалӧмысь. Урок помын ми омӧльджыка нин гӧгӧрвоам висьталӧмсӧ, вӧчам уна ӧшыбкаяс. Миянлы колӧ шойччӧг.

Медбура уджыд мунӧ, кӧть регыдикаӧн, но шойччӧмӧн.

Сы вӧсна школаясын быд урок бӧрын вӧчӧны шойччӧг — переменаяс. Шойччытӧг кӧ помся уджавны уна час, сымда вын вошӧ, мый сэсся весиг дыр шойччӧмӧн он бергӧд сійӧс. Медуна уджалысь орган миян — сьӧлӧм. Сылӧн уджыс помасьлытӧм. Кыдзи нӧ сійӧ уджалӧ? Мыйла сійӧ некор оз мудз? — Сьӧлӧмным миян ставнас шыр-яйысь, юксьӧ нёль пельӧ: кык вежӧс выліладорас да кык вежӧс уліладорас. Кор выліладорса шыр-яйясыс чиныштӧны, топалыштӧны, сэки уліладорсаясыс личыда олӧны, вӧляысь. Вылысса юкӧн шыр-яйяс топалыштлӧны сӧмын секунда дасӧд юкӧн дыра кежлӧ (0,1 сек.). Сы бӧрын улыса юкӧн шыр-яйяс топалӧны, секунда куим дасӧд юкӧн дыра кежлӧ (0,3 сек.), вылісаясыс шойччӧны. Сэсся сьӧлӧмыд ставнас шойччӧ, секунд четверть (0,4 сек). Сідзкӧ, сьӧлӧмыд сы дыра жӧ шойччӧ, мый дыра и уджалӧ. Сы вӧсна и оз мудз сійӧ некор.

СССР-ын закон оз лэдз суткиын кӧкъямыс часысь унджык уджавны. Мӧд кӧкъямыс час мортлӧн мунӧ кӧмасьӧм пасьтасьӧм, мыссьӧм, сёйӧм-юӧм, лыддьысьӧм, гажӧдчӧм, йӧз кост да гортса удж вӧчӧм да шойччӧм вылӧ. Коймӧд кӧкъямыс часыс пуктӧма узьны. Тіян арлыда челядьлы колӧ узьны ӧкмыс час.

Немечкӧд воюйтігӧн кык офицер заклад вартӧмаӧсь: кодыслӧн салдатъясыс ӧткузьта да ӧтджуджда окопъяс регыдджык кодъясны. Кыкнаныслӧн салдатыс вӧлӧма ӧтмындаӧн. Ӧти офицерыс ассьыс салдатъяссӧ юкӧма кык пельӧ: войдӧр пӧ мед ӧти джынйыс уджалас, мӧдыс сэки шойччас; сэсся воддзаясыс кутасны шойччыны, мӧд джынйыс уджалас. Кӧсйысьӧма налы уджалӧмысь бура мынтысьны. Сы ради салдатъяс сьӧлӧмсьыс кутчысьӧмаӧсь удж бердӧ, уджалӧмаӧсь эбӧс быртӧдзыс да вӧлисти ёртъясыскӧд вежсьӧмаӧсь.

Мӧд офицерыс нач мӧд ногӧн лӧсьӧдӧма уджалӧмсӧ. Сійӧ салдатъяссӧ юкӧма куим пельӧ, быд чукӧрлы тшӧктӧма уджавны сӧмын вит минутӧн. Сідзкӧ, быд морт вит минут уджалӧм бӧрын дас минут шойччис. Тайӧ офицерлӧн ёна водз мӧд дорсьыс окопыс кодйыссис, дай салдатъясыс эз мудзны. Воддза офицерыслӧн уджалысьясыс жуймунӧмаӧсь вӧлі, сэтшӧма мудзӧмаӧсь. Найӧ ӧд со эбӧс быртӧдзыс пыр уджалісны, эз шойччывны, а ёртъяс уджалігкостіыс бырӧдӧм вын мында вын некыдзи эз вермыны чӧжны, эз вевъявлыны бура шойччыны. Дерт сэсся сідзинад жуялан. Мӧвпыштӧй ӧні асьныд: кыдзи бурджык уджавны, медым омӧля мудзӧмӧн унджык вӧчны.

#### Ун йылысь

Сьӧкыда гӧгӧрвоанаторъяс школаын велӧдӧны пырджык асылын, медводдза урокъясын. Со мый вӧсна сідзи вӧчсьӧ. Унмыд — медбур шойччӧг. Узьӧм бӧрын уджавны да мӧвпавны медкокни. Омӧля либӧ этша узьӧм бӧрын огӧ вермӧ бура мӧвпавны, омӧля вежӧртам, некутшӧм удж кианым оз пыр, оз уджавсьыссьы. Тіян арлыда велӧдчысьяслы колӧ узьны суткиын дас час. Сэки лоанныд крепыдӧсь, ёнӧсь, дзоньвидзаӧсь.

Понйӧс кӧ дыр он лэдз узьны, 16–17 лун мысти сійӧ кулӧ.

Францияын велӧдчӧм йӧз вӧчӧмаӧсь со кутшӧм тор: бура узьӧм бӧрын понлы вирас лэдзӧмаӧсь дыр узьтӧм понлысь вирсӧ. Сійӧ зэв регыдӧн выльысь унмовсьӧма.

Тайӧ петкӧдлӧ, мый пемӧсъяс вирын уджысь чукӧрмӧ яд. Узигӧн сійӧ ядыс весассьӧ вирӧн.

Кор ми огӧ узьӧ, миян вир-яй пыр уджалӧ: ветлігӧн вӧригӧн шыр-яйяс топалыштлӧны, синъяс видзӧдӧны, пельяс кывзӧны, юр вем мӧвпалӧ. Узигӧн ставныс найӧ шойччӧны, чӧжӧны мӧд лун кежлӧ вын. Сӧмын сьӧлӧм да тыяс лун и вой пессьӧны — уджалӧны.

### Х. Вина юӧм да табак куритӧм йылысь

#### Вина юӧмысь зэв ыджыд лёк

Туй кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ довъялігтырйи мунӧ морт. Абу-ӧ сійӧ висьмӧма? — Абу. Садьтӧм код. Синъясыс пыктӧмаӧсь, гырдӧсьӧсь. Мунӧ да ӧтнасӧн гораа сёрнитӧ. Энӧ кывзӧ сылысь сӧрӧмсӧ, онӧ жӧ ӧд немтор гӧгӧрвоӧй-а. Сійӧ унаысь ачыс оз тӧд, мый сӧрӧ, винаыс висьмӧдӧма юр вемсӧ да. Со сійӧ сюръяӧ зурасис, уси няйтӧ. Бур эськӧ гортас воӧм мысти кӧ татшӧм мортыд унмовсяс. Да ӧд унджыкыс оз узьны, зык да шум лэптӧны, косясьны зэвтчӧны. Нӧйтӧны гӧтырсӧ, челядьсӧ, шыблалӧны, жугӧдалӧны дозмук да улӧс-пызанъяс. Гортсаясыс сьӧм либӧ нянь виччысисны, а сійӧ со мый вайис — код юрсӧ. Нажӧткасӧ ставсӧ юӧма. Челядьыс тшыгъявны кутасны, корны петасны. Гӧтырыс шогысла да сьӧкыд олӧмысла — горзыны-бӧрдны. Юысь мужик аскинас чеччас да оз видзӧдлы семья вылӧ, мунас корсьны удждыны сьӧм пӧкмелитчыны.

Эмӧсь, садьтӧм кодӧдз некор оз юны. Этшаник юӧм, на ногӧн, абу омӧль. Позьӧ, думайтӧны.

Сійӧ абу сідзи. Этшаник юӧмысь омӧльыс эм жӧ. Типографияын этшаник юыштӧм наборщик садь наборщикысь ӧшыбкасӧ унджык вӧчӧ. Сідзи жӧ и мукӧд удж вылын: юыштӧм мортлӧн уджыс омӧльджыка мунӧ.

Профессор Бехтерев коддзӧдана юан видлалӧма понпиян вылын. Кымынкӧ понпиӧс юктӧдыштавлӧма сійӧ спиртӧн, мукӧдсӧ абу. Коддзывлӧм понпиян зэв омӧля быдмӧмаӧсь, лоӧмаӧсь мисьтӧмӧсь, омӧликӧсь, жугыльӧсь.

Вина юысьясӧс тшӧкыда висьӧдӧ. Найӧ дженьыд нэм помаӧсь: ютӧмъяс дорысь ёна водз кулӧны. Юысьяслӧн дзоньвидза челядь оз вермыны лоны. Найӧ висьлӧсӧн нин и чужӧны. Аддзас кӧ доктор кельыд чужӧма омӧлик кагаӧс, медвойдӧр юалас, абу-ӧ бать-мамыс юысьӧсь. Юысь бать-мам нывъяслы, верӧс саяс мунасны да, кагасӧ вердны немторйӧн лоӧ: морӧсас йӧлыс оз ло.

Быд коддзӧдана юан — яд. Юыштӧм бӧрын мортлӧн войдӧр кывйыс разьсьӧ: варовмӧ, дугдывтӧг пыр мыйкӧ висьталӧ. Ызгас-ызгас сідзи, сэсся ядыс кутас вермыны сійӧс: мортлы зэв сьӧкыд лоӧ. Юрыс быттьӧ тыртӧм кӧрт пӧрт, немтор оз уджав, оз вежӧрав. Синъясыс гырдӧссьӧны, гудыртчӧны. Син водзыс пемдӧ, ставыс быттьӧ ру пиын. Уджавны, тӧдӧмысь нин, сэтшӧм морт немтор оз вермы, некутшӧм удж сылы киас оз пыр.

#### Куритчӧмысь зэв жӧ омӧль

Керкатыр лӧз тшын, нинӧм оз тыдав. Юрӧй бергӧдчӧ. Лолавны немторйӧн. Пукалысьясыс вижӧдӧмаӧсь, кельдӧдӧмаӧсь. Кызӧны, шыжсӧ джоджӧ сьӧлалӧны.

Кытчӧ, бара, ме веськалі-а? — Куритчысьяс пиӧ. Восьталӧй ӧшиньястӧ! Миян тыяслы колӧ сӧстӧм сынӧд! Ми тӧлӧдӧмӧн весалам керкаысь тшыкӧм сынӧд — углекислота, а ті, куритчысьяс, табак тшыннад бӧр лэдзад сійӧс, тыртад керкасӧ. Миян ловгоршлы, тыяслы, гырк пытшкӧслы ставнас табак тшыныд зэв омӧль: уна лёк сійӧ вӧчӧ.

Мыйта на омӧльыс табактӧ сотӧмысь куритчӧмсьыс ӧприч! Доктор шуас, челядьтӧ пӧ йӧлӧн колӧ юктавны, аддзан, кутшӧм найӧ омӧльӧсь, быгыдӧсь. — «Сьӧмыс абу йӧвсӧ ньӧбны. Ва юасны», шуас батьыс. «Тэ куритчан, курыдтӧ видлавлан? Уна-ӧ сьӧм видзан сы вылӧ быд лун? Табак пыддиыд кӧ эськӧ тэ кагаыдлы йӧв ньӧбан, красуйтчас-олас сійӧ. Быдмас дзоньвидзаӧн, ёнӧн. Мӧдысь аслыд жӧ бур отсасьысь лоӧ, нимкодясьны пондан».

Вайӧ ӧтувтчӧмӧн венсьыны куритчӧмӧн! Бырӧдамӧй сійӧс! Классӧ ӧшӧдам пӧв. Ӧтар бокас гижалам куритчысьясӧс, мӧдарас — куритчытӧмъясӧс. Коді куритчӧмысь дугдас, сійӧс долыдапырысь вуджӧдам куритчытӧмъяс дінӧ. Быд сэтшӧм вуджӧдӧм лоӧ ыджыд праздникӧн, ыджыд бур вӧчӧмӧн. Сы йылысь ми пондам висьтавлыны мукӧд куритчысьяслы. Ми ог лэдзчысьӧй тайӧ уджысь. Кутам вынъясысь пессьыны-кыскыны став куритчысьсӧ асладорӧ, куритчытӧмъяс пытшкӧ. Ми бырӧдам школаысь куритчӧмӧн сынӧд тшыкӧдӧм! Дугӧдам табак тшын пуркйӧмысь став велӧдысьсӧ, велӧдчысьяссӧ, стӧрӧжӧс!

Быд классӧ колӧ ӧшӧдны татшӧм пӧвсӧ.

Пондам пасъявны куритчӧмысь дугдысьясӧс.

### ХІ. Бӧръя кыв:

Мый колӧ вӧчны школаса дзоньвидзалун понда тӧждысьысь котырлы.

Уна велӧдчысь лыддяс тайӧ нигасӧ. Лыддьӧмыд сійӧ ӧтитор, колӧ вӧчны, мый тшӧктӧма. Медым лыддьӧмыс весь оз вош, медым велӧдчысьяс велаласны дзоньвидза олӧмӧ, колӧ кодлыкӧ сы йылысь пыр казьтывны, зурӧдны, тшӧктыны вӧчны, ышӧдны сы вылӧ. Школаса дзоньвидзалун понда тӧждысьысь котырлы, став велӧдчысьыскӧд ӧтув, доктор индалӧм серти колӧ зільны пыртны олӧмӧ нигаын висьтавлӧм торъяс. Колӧ зільны, медым сійӧ пырас и вужъясяс. Сэки важ олӧм школаын вежсяс. Велӧдчысьяс асьныс пондасны кыссьыны сӧстӧма, бура олӧмлань, пондасны видзны асьнысӧ быд лёкысь да омӧльысь. Сэки тайӧ нига лэдзӧм весь оз вош.

Дзоньвидзалун понда тӧждысьысь котырлы школаын, мукӧд велӧдчысьяскӧд тшӧтш, колӧ унджыкысь вӧчлыны выставкаяс, собранньӧяс дзоньвидза кутӧм йылысь сёрнитны; аслыныс бура, лючки овны, медым мукӧд, на вылӧ видзӧдӧмӧн, лёк олӧмсӧ вежасны бур вылӧ. Колӧ налы тӧдны да пыртны олӧмас со кутшӧм торъяс:

1. Чужӧмтӧ, голятӧ да пельястӧ быд лун мыськыны кӧдзыд ваӧн, майтӧгӧн. Киястӧ мыськыны быд сёйӧм водзвылын. Пиньяс весавны вой кежлӧ пинь весалан тшӧткаӧн да сӧстӧм мелӧн. Ӧтчыд быд вежонын мыськыны тушатӧ шоныд ваӧн, майтӧгӧн.

2. Купайтчигӧн ваын дыр оз ков овны: кынмыны заводиттӧдз колӧ петны сэтысь.

3. Оз ков лэдзны окавны асьтӧ паръяд ни китӧ. Аслыд оз ков окавны некодӧс, ӧбразъяс ни, крестъяс ни. Оз ков сетны понлы нювны китӧ. Оз ков узьтӧдлыны аскӧдыд понйӧс ни каньӧс, оз ков окавны найӧс.

4. Оз позь сьӧлавны джоджӧ. Кызігӧн да несйигӧн вомтӧ колӧ тупкыны.

5. Дӧрӧм-гачтӧ да, пинжак-пасьтӧ да, вольпась гӧгӧртӧ да колӧ видзны сӧстӧма. Бусӧсь кӧлуйтӧ колӧ пыркӧдны ывлаын, бокын йӧз оланінсянь. Джоджтӧ колӧ чышкыны лапыд корӧсьӧн, мед бус оз кай. Бусъяс чышкавны лапыд ветьӧкӧн.

6. Сӧстӧм сынӧд зэв бур. Колӧ велӧдны асьтӧ овны восьса ӧшиньӧн либӧ форточкаӧн. Керкатӧ колӧ тшӧкыдджыка тӧлӧдны, асылын да вой кежлӧ тшук нин быд лун. Эн тӧбсьы, эн гартчы вывті шоныда.

7. Сёй ю торъя дозйысь, чышкысь торъя кузьчышъянӧ, узьлы торъя вольпасьын.

8. Йӧвтӧ да ватӧ пузьӧдлӧмӧс ю. Град выв пуктастӧ да вотӧсъяс мыськавтӧг эн сёй. Видзчысь мичӧдӧм мампассьӧысь да подсолнечникысь.

9. Быд дзоньвидза велӧдчысьлы колӧ вӧчны гимнастика да спорт велӧдны. Переменаяс дырйи колӧ овны ывлаын, сӧстӧм сынӧд вылын.

10. Узьны колӧ 10 час.

11. Школаын некодлы оз позь куритчыны. Велӧдчысьяслы колӧ венсьыны табак ядӧн, бырӧдны куритчӧм.

12. Коддзӧданаторъяс эн ю. Кӧть кутшӧмкӧ ыджыд морт, аслас пемыдлуныс вӧсна и пондас тшӧктыны юны, эн кывзы сылысь. Крепыда асьтӧ кут бур туй вылын.

Тайӧ 12 торсӧ дзоньвидза кутӧм йылысь колӧ тӧдны быд велӧдчысьлы; овны сідзи аслыныс, велӧдны тшӧтш и мукӧдӧс: гортсаяссӧ да тӧдсаяссӧ.



    
## Cite as
    
```
@book{10024_67982,
author={Фалькнер, В. Н.},
year={1927},
title={Лоам ми ёнӧсь, дзоньвидзаӧсь да! : мӧд нига},
url={http://fennougrica.kansalliskirjasto.fi/handle/10024/67982},
note={Scanned in the National Library of Finland's Fenno-Ugrica project. Processed and proofread by FU-Lab. Selected and organized into Written Komi Corpus: Fenno-Ugrica collection by Niko Partanen.}
}
```