10024_87418.Rmd

---
title: "Колхозъясын скӧтӧс дӧзьӧритӧм"
output:
  html_document:
    css: "style.css"
    toc: true
    toc_float: true
---
## 1. Нечерноземнӧй полосаын скӧт видзӧмлӧн да сійӧс ӧтувтӧмлӧн коланлуныс

Миян видз-му овмӧс дыр кад вӧлі нянь уджалан овмӧсӧн. Скӧт видзӧм вылӧ омӧльджыка видзӧдлісны. Скӧтӧс видзлісны куйӧд вӧчӧм вӧснаджык. Куйӧдыс вӧлі колӧ му вынсьӧдӧм вылӧ. Войдӧрсӧ скӧт видзӧмыс мунліс гӧртӧм муяс вылын. Кор йӧзыс пондіс содны, пӧскӧтинаяссӧ пондісны гӧравны нянь вӧдитан му вылӧ. Сэки скӧт видзӧм пондіс чинны. Мыйӧн быри донтӧм скӧт видзаніныс, сэки скӧт видзӧмысь доходыс омӧля пондіс воны, весиг асьсӧ эз кут вештыны.

СССР войвылын да шӧрвыяс климат да мусин условйӧясыс сэтшӧм, он кӧ кыпӧд скӧт видзӧмсӧ, оз позь паськӧдны му уджалӧмсӧ. Сэтшӧм скӧт видзтӧм овмӧсыд ёнджыкасӧ сулалӧ поводдя сайын. Кӧдзыд, зэра гожӧмын, коді оз этшаысь овлывлы, шуам, Ленинград обласьтын, кӧдзӧм культураясыд оз вермыны асьсӧ вештыны, кынмӧны. Нянь уджалан овмӧс, абу кӧ сылы отсӧг вылӧ скӧт видзӧм, вайӧ убытка.

Сӧвет Союз войвывса мусинъяс пӧим рӧмаӧсь. Медым нянь культураяс сетісны ыджыдджык урожай, колӧ ёна вынсьӧдны куйӧдӧн. Сыысь ӧприч, скӧт видзӧм овмӧс вермас используйтны му уджалігӧн лоӧм торъяс: идзас, кыд, турун да мукӧдтор. Тані скӧт видзӧмыс лоӧ фабрика кодь. Ми сійӧс вердам му уджалӧмысь лоӧм продуктӧн да сійӧс пӧртам йӧлӧ, яйӧ, госӧ, кучикӧ да мукӧдторйӧ. Тайӧ висьталӧ, му уджалӧм да скӧт видзӧм — кык юкӧд, кодъясӧс торйӧдны оз позь видз-му овмӧс нуӧдӧмысь.

Ӧні скӧт видзӧм паськӧдӧмын лои вӧчӧма ыджыд воськов. Ӧд скӧт видзан продуктаяс вылӧ колӧмыс кыптӧ. Колӧ сійӧ продуктыс СССР пытшкын сёйӧм вылӧ да заграничаӧ вузалӧм вылӧ. Каръяс корӧны скӧтӧн сетан продуктаяс, медсясӧ йӧв продуктаяс. Сідзжӧ колӧ и сиктлы.

Революция бӧрын йӧв сикаса продукта вӧчӧм тӧдчымӧн ёна содіс. Сӧмын сёйӧмыс ёнджыка содіс да тырмымӧн эз на ло. Медсясӧ оз тырмы сы вӧсна, мый уджалысь йӧзлӧн сёйӧм-юӧмыс бурмис да коланлун сы вылӧ тӧдчымӧн кыптіс. Пытшкӧс (внутренньӧй) рыноклы да промышленносьтлы сійӧ продуктсӧ сетӧм кындзи, колӧ сетны и экспорт вылӧ. Медым скӧт видзӧмысь продуктсӧ нуны заграничаӧ. Сы весьтӧ вайны сэтысь колан машинаяс промышленносьтлы да сиктса овмӧслы. Сійӧн ӧддзӧдны индустриализация ӧд. Тайӧ кыкнан могсӧ миян скӧт видзан овмӧс эз вермы тырмӧдз и могмӧдны. Помкаыс медсясӧ лоӧ, сэні скӧт видзӧм техникаыс ёна бӧрӧ кольӧма да кӧрым база котыртӧмыс жеб. Сэсся скӧт видзӧмсӧ и торйӧдлӧма уна миллиона ӧтка крестьяна овмӧсъясын. Ӧтка овмӧсъяс жебиникӧсь да этша сетӧны вузӧс йӧв продукта. Ӧтка овмӧсъясыс, экономика боксянь ён овмӧсъясӧн, кыдзи ыжыд ӧтувъя овмӧсъяс, оз вермыны лоны. Ӧтка крестьяна видз-му овмӧсъясын, ичӧтик видз-муяс вылын оз позь вӧдитчыны бур гырысь машинаясӧн, да и сійӧ абу выгӧднӧ. Позис кӧ эськӧ машинаӧн уджавны, кокньӧдіс уджсӧ да кыпӧдіс уджыслысь продукциясӧ. Татшӧм овмӧсад рабочӧй вӧлыд, абу кӧ бокӧвӧй кыскасян удж, пондас прӧста овны. А верднысӧ колӧ во гӧгӧр чӧж. Сы вӧсна сійӧ вайӧ ыджыд убытка. Йӧла скӧт видзӧмлы ичӧт овмӧсын он вермы скӧтлы лӧсьӧдны тырмӧдз кӧрым.

Пӧскӧтинаяс да видзьяс ёна на колӧ бурмӧдны, косьтыны да мелиорация нуӧдны. Тайӧ уджсӧ нуӧдны посньыд торъя крестьяна овмӧсъяс оз вермыны: огӧ кӧ бурмӧдӧ видзьяс да пӧскӧтинаяс, ог вермӧ лэптыны скӧтлысь продукциясӧ. Пӧскӧтинаяс бурмӧдӧмлӧн коланлуныс тыдалӧ со кытысь: ӧти мӧслы гожӧмбыд кежлӧ колӧ бур пӧскӧтина гектар джын, а лёк пӧскӧтина 5 гаӧдз. Бурмӧдӧм видзьяс сетӧны бур, колан турун. Васӧд видзьяс вылын туруныс ёна вежласьӧ. Сы вӧсна, турун артмытӧм воясӧ гӧль крестьяналы лоӧ скӧтсӧ вузавны.

Быд крестьяналы гӧгӧрвоана, медым мӧслысь босьтны унджык йӧв да медым йӧлыс вӧлі донтӧм, колӧ лӧсьӧдны гожӧм кежлӧ бур пӧскӧтинаяс. Веж турун кӧрымыс кӧ абу, колӧ сетны силос да корнеплод кӧрымъяс. Силос либӧ шузьӧдӧм кӧрым лӧсьӧдӧм кутӧ торъя значенньӧ. Силосуйтӧмнас ми вермам заптыны во чӧж кежлӧ пӧтӧс кӧрым скӧтлы. Силоссӧ лӧсьӧдігӧн ми омӧльджыка йӧрмам ывла выв вын кутӧмӧ дай этшаджык весьсӧ сёяныс вошӧ, силосуйтігӧн вошӧ 10%, а турун заптігӧн 20–25%. Силос улӧ колӧ стрӧитны гырысь башняяс. Ляпкыдик силос гуясын, силосуйтӧмӧн кӧрымыс сісьмӧ да бакшасьӧ, вошӧ 20% ӧдз. Бетонируйтӧм, кирпичысь вӧчӧм гырысь башняясын вошӧмыс оз ло весиг 1½–2%. Таысь ӧприч, сэтшӧм силосыс бур сійӧн, мый сэні позьӧ силосуйтны кымынкӧ пӧлӧс кӧрым да уна кадӧ. Сы вӧсна кӧрымыс лоӧ уна сикас. Позьны пондас судзӧдны специальнӧй силосуйтан машинаяс, механизируйтны уджсӧ да мукӧдтор.

Корнеплодъяс сетӧны гырысь урожаяс. Сы пыдди найӧс колӧ вынсьӧдны да нуӧдны бур дӧзьӧр. Сы вӧсна найӧ и шусьӧны удж лэптан культураясӧн. Посни ӧтка овмӧсъясын уджалысьясыс оз тырмы. Налы быть лоӧ дугӧдны корнеплод вӧдитӧмысь. Сы вӧсна налӧн оз вермы лоны йӧв сетан кӧрымыс. Ӧтка овмӧсъясӧн кӧрым лӧсьӧдӧмыс нин висьталӧ, мый скӧт видзӧм паськӧдӧм могсӧ на вылӧ артавны оз позь. Сэтшӧм овмӧсъяссӧ, гырысь ӧтувъя овмӧсъясӧ котыртӧмӧн вермам разрешитны кӧрым йылысь вопрос. Сэсся гырысь, ӧтувъя овмӧсъясын посни ӧтка овмӧс дорысь унджык позьӧ вӧчны бурторъяс: 1) позьӧ стрӧитны шоныд, югыд скӧт видзанінъяс да сэтчӧ лӧсьӧдны колана оборудованньӧяс, 2) скӧт вердӧмсӧ позьӧ нуӧдны зоотехникъяс индӧм норма серти да лӧсьӧдӧны пӧтӧса кӧрымъяс, 3) позьӧ скӧтъясӧс видзны бур условйӧясӧн да бурджыка дӧзьӧритӧмӧн, 4) позяс бӧрйыны да быдтыны бурджык том скӧтӧс, 5) позяс лӧсьӧдны унджык йӧв ваян скӧтӧс да 6) лӧсьӧдчы бур ветеринарнӧй надзор.

Тайӧ став условйӧыс кӧ эм, сэк донтӧммас скӧт видзӧмыс да тшӧтш кыптас сылӧн производительносьтыс да доходносьтыс.

Скӧт видзӧм вопрос могмӧдӧмлӧн туйыс ӧтик — сійӧ ӧтлаӧдны уна миллиона ӧтка крестьяна овмӧсъяссӧ колхозъясӧ да лӧсьӧдны ыджыд овмӧс. Овмӧс лэптан туйясыс — коллективизация, кооперация. Миянлы тайӧ туйясӧдыс и колӧ мунны.

## 2. Ӧтувъя скӧт оланін

Медым скӧт видзӧмсӧ ӧтувтны да нуӧдны реконструкция, первойя могӧн лоӧ — вӧчны ӧтувъя скӧт видзанін. Вӧчны сы серти, кыдзи тшӧктӧ зоогигиена (скӧт дзоньвидзалун йылысь наука). Скӧт видзанінсӧ колӧ вӧчны сідзи, медым сынӧдсӧ позис кутны сӧстӧмӧс. Сэсся, мед вӧлі тырмымӧн югыд, шоныд да кос. Скӧтъясӧс юклыны, медым мӧда-мӧдыслы эз мешайтны да мед позис найӧс бура дӧзьӧритны. Медым ӧнія ӧтувтчысь колхозникъяс вермисны стрӧитны скӧт картаяс, колӧ, медым сійӧ картаясыс эз зэв донаӧ сувтны. Сы могысь позьӧ видзны важ скӧт видзанінъясысь материалсӧ (вӧрсӧ). Колӧ скӧт картасӧ вӧчны сідзи арталӧмӧн, медым сійӧс мӧдысь позис ыдждӧдны да бурмӧдны.

Миян водзын сулалӧ мог — бурмӧдны скӧтлысь олан условйӧсӧ. Сідзкӧ скӧт картаяслы колӧ со кутшӧм требованньӧяс:

1. Скӧт оланінъяс колӧ стрӧитавны сэтшӧм местаясӧ, кытчӧ оз лок пукалан ва. Стрӧйба улӧ медбур подулӧн (грунтӧн) лыддьысьӧ изъя грунт. Скӧт картаяссӧ колӧ вӧчны асыв-лунӧ банӧн, медым скӧт видзанінад кокньыдджыка пырис шонді югӧр да шоныд. Стрӧитчан материалыс (кер плака) мед вӧлі кос, да ас пиас оз кыскы улиссӧ (сыросьтсӧ).

2. Скӧт видзанінлӧн судтаыс кӧлӧ лоны 250–275 см джуджда. Тайӧ судтанас лоӧ кубатураыс ӧти скӧт вылӧ 20,6 куб. м. Бура кӧ лоӧ лӧсьӧдӧма вентиляция, тайӧ кубатура зэв лӧсьыда тырмӧ. Йиркыс колӧ топыд, да мед эз лэдз шоныдсӧ ни скӧтсянь каян русӧ. Петны кӧ пондас шоныдыс, йирксьыс кутас ва войтавны дай ӧдйӧ сісьмыны. Джоджсӧ колӧ вӧчны вылӧджык, медым муас оз инмы 25 см кымын. Сэсся ӧд сэті жӧ пондас визувтны куйӧд ваыс. Джоджсӧ колӧ вӧчны сідзи, медым сэтчӧ оз йидж ва ни газ. Сідзнад, колӧ топыд, шоныд да ӧтшыльыд. Тадзи вӧчӧм могысь колан материалъяс миян абуӧсь. Медбур джоджъясӧн лоӧны: топӧдӧм сёй вылӧ вольсавны плакаысь джодж. Позьӧ вӧчны и бетонысь. Сӧмын плакаысь джоджтӧ лоӧ тшӧкыда ремонтируйтны, а мӧдсӧ — ёна вольсавны. Джоджыс вӧчсьӧ неуна католӧн куйӧд ва лэччан жӧлӧблань, медым куйӧд ваыс петіс скӧт оланінысь ывлаӧ. Куйӧд ва лэччан воргасӧ бурджык вӧчны кык торйысь: ӧтиас — площадькодьӧс, кытчӧ чукӧрмӧ вольӧсыс да асмогыс; мӧдӧс — жӧлӧб (ворга), кыті визувтӧ куйӧд ваыс. Восьса воргаыс бурджык, тупкӧса ворга дорысь. Восьса воргасӧ позьӧ дӧзьӧритны да весавны. Ӧд куйӧд ваыс визувтӧ ньӧжйӧ да чукӧрмӧ. Сы вӧсна сійӧ дуксьӧ да сісьмӧ. Сы йылысь висьталӧ чорыд аммиак дук кылӧмыс. Сэтшӧминын скӧтлы овны зэв вреднӧ.

Куйӧд ва чукӧртаніныс (дозйыс) лӧсьӧдчысьӧ ортсӧ. Сэтысь сійӧс гумлалӧны бӧчкаясӧ да кыскалӧны муяс вылӧ.

3. Скӧт видзанінлысь ӧдзӧсъяссӧ колӧ вӧчны сідзи, медым эз ветлы пыр-пыр ветлан тӧв. Бурджык найӧс вӧчны кык пӧвстаӧн, либӧ лӧсьӧдны ӧдзӧс паныдсӧ тамбур либӧ посводз.

Ӧдзӧсъясыс колӧны лоны паськыдӧсь да джуджыдӧсь. Медым пыриг-петігӧн скӧтыс эз доймав. Колӧ, медым пӧдлавсьӧны топыда да воссьӧны ортсыладорӧ.

4. Ӧшиньясыс колӧны лоны сы ыдждаӧсь, медым ыджданас вӧліны 1/10–1/12 юкӧн став джодж площадьыслӧн. Медым ӧшинь восьтігӧн тӧлыс эз ыргы скӧтлы, колӧ воссян рамасӧ вӧчны со кутшӧмӧс: ортсыладор рамаыслысь вывладорсӧ дзиръясӧн тувъялӧны куричас. Восьтанӧн вӧчӧны улыссӧ. Пытшкӧс рамаыслысь улыссӧ тувъялӧны куричӧ, а воссянладорсӧ вӧчӧны выліас.

5. Скӧтъяслы ёна колӧ сӧстӧм сынӧд. Тупкӧса скӧт картаясад найӧ лолалӧны тшыкӧм сынӧдӧн. Тшыкӧм сынӧдыс скӧтъяслӧн лоӧ асланыс олігӧн да куйӧд сісьмигӧн. Скӧтлысь дзоньвидзалунсӧ видзӧм могысь да налысь продуктивносьтсӧ кыпӧдӧм могысь, колӧ тӧждысьны сы вӧсна, медым скӧтлӧн оланінас сынӧдыс вӧлі сӧстӧм. Сӧстӧмыс вермас лоны сӧмын бур вентиляцияӧн. Вентиляцияыс медъёна колӧ СССР войвылын, кӧні колӧ тӧждысьны шоныд скӧт видзанін вӧсна. Ӧд ӧдзӧс да ӧшинь восьтлӧмӧн тӧлӧдӧмӧн оз ло колана температура, кутшӧм колӧ бур ногӧн скӧт видзигӧн, медся нин лысьтысь скӧт видзигӧн. Медбур вентиляция системаыс лоӧ кык трубаысь: ӧтиыс лэдзӧ (кыскӧ) кӧдзыд сӧстӧм сынӧд, а мӧдыс — вӧтлӧ ортсӧ тшыкӧм, лёк дука сынӧдсӧ.

6. Скӧт карта пытшкӧсыс вӧчсьӧ скӧт лыд серти да найӧс юклӧм-сувтӧдлӧм серти. Тайӧ колӧ помнитны. Топыда кӧ скӧттӧ сувтӧдалан, сэки оз нин позь бура, пелька видзны скӧт видзанінсӧ. Ӧд пельклун — дзоньвидзалун кутӧ. Вывті кӧ гырысьӧсь, скӧт картаясыд лоӧны кӧдзыдӧсь. Видлӧгъяс тӧдмӧдӧма, мый сынӧд кубатураыс ӧти скӧт вылӧ колӧ 20 м³. Медым лысьтан мӧсъяслысь сулаланінсӧ бурджыка дӧзьӧритны, кокньӧдны дӧзьӧритӧмсӧ, видзтыны вольӧссӧ, сы вӧсна стойкасӧ вӧчӧны дженьыдджыкаӧс. Арталӧны сідз, медым мӧслӧн бӧр кокъясыс сулалісны джодж помас моз. Мӧскыс кор водас, мед юрыс вӧлі лясни судтаыс. Сы вӧсна ляснисӧ вӧчӧны ляпкыдикӧс. Кӧртӧдсӧ вылісянь ӧшӧдӧны. Вылісянь ӧшалана домалӧмыс колӧ сы вӧсна, мед мӧсъяс эз вермыны мӧда-мӧдыслысь сёянсӧ сёйны да эз вермыны нювсьыны. Кормушкалысь судтасӧ колӧ вӧчны 1,4–1,6 м кузя; а пасьтаыс 1,35–1,55 м пасьта. Кыдзи скӧтӧс сувтӧдлыны ӧтувъя скӧт видзанінӧ. Кык радӧн кӧ сувтӧдлыны, сэки колӧ сувтӧдлыны ӧтар-мӧдарӧ юръясӧн. Тадзи сувтӧдлӧмнас кокньыдджык видзны скӧтӧс вуджана висьӧмъяс паськалӧмысь, да и кӧдзыд стенсьыс торйӧдӧны вердчыны ветланінӧн. Лясниясыс вӧчсьӧны уна сикас вӧрысь (материалъясысь). Сӧмын колӧ вӧчны топыдӧс, шыльыдӧс мед вӧлі позьӧ весавны да дезинфекция вӧчны.

7. Медым скӧтӧс сӧстӧма видзны, колӧ вольӧс. Вольӧсыс колӧ сӧстӧм, да мед вӧлі ас пытшкас вермӧ кыскыны куйӧд васӧ. Вольӧс лыд колӧмыс абу ӧткодь. Сійӧ артавсьӧ скӧт серти, вольӧс бурлун серти. Ӧти лун кежлӧ, шӧркодя кӧ босьтам, ӧти вӧвлы либӧ мӧслы колӧ 2–3 кг, порсьлы 1–2 кг, ыжлы 200–400 г. Куйӧд ванас кӧтасьӧм вольӧссӧ шыблалӧны скӧт видзанінсьыс. Колӧ частӧджыка весавны. Зэв нин кӧ он эшты, кӧть ӧтчыд лун кежлӧ. Тадзи вӧчӧны куйӧд видзтӧм ӧтувъя скӧт видзанінъясын. Колхозъясын колӧ водзмӧстчыны татшӧм скӧт видзанінъяссӧ лӧсьӧдавны. Дерт, первой кадӧ позьӧ вӧчлыны куйӧда скӧт видзанін, кӧні куйӧдыс скӧт кок улын. Сӧмын татшӧм скӧт видзаніныд скӧтлысь дзоньвидзалун видзӧм боксяньыс оз ло бур. Бурджыксӧ лӧсьӧдны вермытӧмыс, мыйкӧдыра кежлӧ, тшӧктӧ татшӧм скӧт видзанінсӧ лӧсьӧдлыны.

Бурджык вольӧсӧн лыддьысьӧ нянь культураяслӧн идзас. Медся бурӧн лыддьӧны сю идзас. Сӧмын сійӧ мед вӧлі кос да абу сісьмӧма, тшаксялӧма. Сійӧ ёна кыскӧ куйӧд васӧ да сы вылын мӧслы небыдджык куйлыныс. Идзассӧ кӧ вольсалӧны посньӧдлытӧг, сэки сы дорысь бурджык лоӧ трунда. Сӧмын сійӧ мед вӧлі муысь весалӧм, косьтӧм трунда. Шыртӧм идзас ёна содтӧ куйӧд чукӧрсӧ да сынӧдыс ёнджыка пырӧ. Сы вӧсна куйӧдыс ӧдйӧ сісьмӧ, воштӧ пӧтӧслун веществояссӧ да чинӧ куйӧд лыдыс. Трунда вольӧсыс пуксьӧ топыда да пытшкас сынӧдлы пырнысӧ оз лэдз. Сы вӧсна пӧтӧслуна веществояссӧ этшаджыка воштӧ. Трунда вольӧс зэв бура кыскӧ ас пиас аммиачнӧй газъяс. Сійӧ картаясын, кӧні скӧтсӧ видзӧны куйӧд вылын, ӧти скӧт вылӧ медводдзаысь вольсалігӧн, трунда вольӧс колӧ:

Лысьтан гырысь скӧтлы …. 25–60 г,

посни скӧтлы …. 4–10 г,

а водзӧ быд лун содтысьӧ;

Лысьтан гырысь скӧтлы …. 1,5–2 кг,

посни скӧтлы …. 0,4–0,8 кг.

Трундаӧн вольсалігӧн колӧ торъя ёна сӧстӧмӧн видзны мӧслысь вӧрасӧ. Ӧд посньыдик трунда ёгъясыс сибдӧны мӧс вӧраӧ. Сэсянь вермас веськавны йӧв пиӧ.

Идзасысь да трундаысь кындзи позьӧ вольсавны пу коръяс, пыш чуль, пильнӧй пызь, коз пу лыс. Пуяслысь кӧ корсӧ бура косьтӧма да весалӧма, сыысь лоӧ зэв бур вольӧс. Пыш чуль оз вермы лоны бур вольӧсӧн, сы вӧсна коснас сійӧ скӧтлы ёна нырас кайӧ да лолавныс ёна сьӧктӧдӧ, а уль картасӧ ёнджыка няйтчӧдӧ. Пильнӧй пызьыс кӧ кос, бура юӧ кизьӧрторъяссӧ, но сійӧ чорыд дай му вынсьӧдан выныс ичӧт. Кыдз пу кор вермас лоны бурӧн сӧмын идзас сорӧн вольсалӧмӧн. Куйӧд васӧ кысканлуныс сылӧн абу жӧ ыджыд.

8. Скӧт видзанінын колӧ кутны сэтшӧм температура (шоныдсӧ), кутшӧм температура медбур скӧт дзоньвидзалунлы. Температура вежласьӧмыс медъёна оз лӧсяв нежнӧя быдтӧм да дӧзьӧритан скӧтъяслы да куканьяслы. Лысьтан скӧтъяслы лӧсялана температураӧн профессор Богданов лыддьӧ 12,5°С, лэдзӧм-лэптӧмсӧ вежлавны позьӧ 6,5°-ӧдз, вылӧсӧ 17,5°С-ӧдз. Дерт, тайӧ улыс да вылыс лыда индӧм температураа лыдъясыс абу бур скӧт дзоньвидзалунлы. Та вӧсна температурасӧ скӧт видзанінын колӧ кутны коланаӧс. Сӧмын колӧ лӧсьӧдны бур вентиляцияяс. Со тайӧ медколана торъясыс, кодъясӧс колӧ лӧсьӧдны скӧт видзанінъясӧ, мед скӧтлӧн оласногыс да дзоньвидзалуныс бурмис.

Ӧтка крестьяна овмӧсъясын скӧт видзаніныс пемыд да кӧдзыд. Кодлӧн шоныд, сэні сынӧдыс лолавныс сьӧкыд. Татшӧм скӧт видзаніныд абу бур. Сы вӧсна медводдза могӧн скӧтӧс ӧтувтӧмын да реконструкция нуӧдӧмын лоӧ ыджыд скӧт оланін стрӧитӧм.

### Мый сетӧ йӧла скӧтӧс правильнӧя дӧзьӧритӧм

Посни крестьяна овмӧсъясӧс ӧтувтӧм гырысь коллективнӧй овмӧсъясӧ потребительскӧй скӧт видзӧмным пӧрӧ вузӧс (тӧварнӧй) скӧт видзӧмӧ. Мӧд ног кӧ шуны, вермыны пондам продукциясӧ вузавны бокӧ. Ӧтка крестьяна овмӧсъясын, медся нин ыджыд семьяа овмӧсын пӧшти став йӧв продукциясӧ асьныс сёйӧны. Вичмыштас кӧ вузавныс, зэв этшаник. Вузаланіныс ылын вӧсна вузавны нуӧмыс ачыс асьсӧ продуктаыс оз вешты. Колхозъяс вермыны пондасны видзны унджык йӧла скӧт. Йӧвсӧ пондасны вузавны рынок вылын да докодыс унджык лоӧ. Тайӧ вермас лоны сӧмын сэк, кор ми скӧтӧс кутам бура вердны, видзны да дӧзьӧритны.

Мый вермас сетны тайӧ условйӧясыс, сы йылысь петкӧдліс пример Ленинград обласьтувса с/х опытнӧй станция. 1928 воын, март тӧлысьын, вӧлі ньӧбӧмаӧсь Великолужскӧй округса сэтчӧс мӧс. Ловъявывса весыс (сьӧктаыс) мӧскыслӧн вӧлі 230 кг гӧгӧр; вогӧгӧрся лысьтӧмнас вӧлі сетӧ 700 кг йӧв. Сійӧ ӧти во бӧрын, шӧркоддьӧма арталӧмын, содтіс сьӧктасӧ 30 прӧчент вылӧ дай кык мындаысь унджык кутіс лысьтыны. Куканьыс сылӧн, кодӧс быдтісны станцияас, воӧн-джынйӧн мысти, тушанас ордйис мамсӧ. Скӧт стадаыслӧн, торъя тӧлысьясӧн арталӧмӧн, ӧти мӧс вылӧ лунся лысьтӧмыс вӧлі усьӧ со мыйта килограмм лыдӧн (видзӧд таблица).

### Мӧс стадалӧн шӧркодя лысьтӧм

Скӧтӧс ӧтувтӧмыс сетӧ возможносьт скӧтсӧ видзны сідзи жӧ, кыдзи и Ленинград обласьтувса с/х опытнӧй станцияын. Таысь ӧтдор, скӧтӧс ӧтувтӧмыд видзтӧ кадсӧ скӧт бӧрся дӧзьӧр нуӧдігӧн, да мортлысь вынсӧ позяс бурджыка используйтны. Колхозъясын удж вылӧ кадыс мунӧ этшаджык. Сідз, Ленинград округса (Вологодскӧй район) йӧла скӧт видзана ӧтка овмӧсъясӧс да колхозъясӧс видлалӧм петкӧдлӧ, мый ӧти скӧт вылӧ, ӧтка овмӧсъяс видзӧны 65 лунся удж. Мукӧд дырйи — 80 лунӧдз. А колхозъясын видзӧны сӧмын 30 лун гӧгӧр.

Тайӧ этша уджсӧ пуктӧмыс колхозын сы вӧсна, мый сэки дӧзьӧритӧмсӧ пуктӧма бура да ӧтувъя (массӧвӧй) дӧзьӧритӧм. Колхозъясын удждоныс сетчыссьӧ удж вӧчӧм серти. Сідзжӧ видлалӧмыс петкӧдлӧ, мый йӧла скӧт видзана ӧтка видзана овмӧсъясын уджалысьлӧн ӧти лунся удждоныс, шӧркоддьӧма арталӧмӧн, сувтӧ 4,01 ш., а колхозъясын 8,63 ш. Тайӧ лыдпасыс петкӧдлӧ, сӧмын куш ӧти скӧт ӧтувтӧмӧн на позьӧ уна буртор босьтны. Тайӧ лыдпасъясыс босьтӧма сэтысь, кӧні овмӧсъясас вӧлі скӧтыс этша нин да кӧні некутшӧм механизация эз вӧв.

## 4. Колхозын скӧтъясӧс дӧзьӧритӧм

Кӧть эськӧ колхозъяс олӧны ӧтувъя скӧт видзӧмъяснас регыд на, но сэтысь нин тыдалӧ: сӧмын гырысь колхозъяс ыджыд ӧтувъя скӧт видзӧмъяс пыр вермасны сетны рынок вылӧ йӧвсӧ. Медым скӧтлӧн продукцияыс кыптіс, колӧ скӧт видзанінъясын скӧтсӧ бура дӧзьӧритны видзны, вердны. Сӧмын сідзи позьӧ бур продуктивнӧй скӧтлысь дзоньвидзалунсӧ кутны.

Тайӧ брошюраас ми видлалам мӧсъясӧс да уджалан вӧвъясӧс дӧзьӧритан правилӧяс.

Скӧтӧс дӧзьӧритӧмын общӧй правилӧ

Скӧтӧс дӧзьӧритӧм позьӧ юкны кык пельӧ. Ӧтиыс — пӧскӧтина вылын видзигӧн дӧзьӧритӧм да мӧдыс — картаын видзигӧн дӧзьӧритӧм.

Пӧскӧтина вылын видзигӧн скӧтъяс асьныс корсьӧны сёянсӧ. Сэні найӧ ас вӧляысь ветлӧдлӧны, сӧстӧм сынӧдӧн лолалӧны; сэки шонді югыд ёнмӧдӧ дзоньвидзалунсӧ да организмсӧ. Миян пӧскӧтинаяс абу кутшӧмъяс колӧны, омӧликӧсь:

1) мукӧдлаас пӧскӧтинаяс овмӧссяньыс зэв ылынӧсь, да скӧтыд муніг-локтігас мудзӧны; сы вӧсна прӧдукцияыс налӧн чинӧ;

2) мукӧддырйи, пӧскӧтина улӧ сетӧны васӧд места, нюраинъяс, сэтысь скӧтъяс сёйӧны сэтшӧм турунъяс (ветреница, ландыш да мукӧд турунъяс), кодъяс тшыкӧдӧны скӧтлысь дзоньвидзалунсӧ;

3) вӧра пӧскӧтинаяслӧн бурлуныс овлӧ вӧр быдмӧм сертиыс: тшӧкыд-ӧ, шоч-ӧ вӧрыс. Вӧра пӧскӧтинаяс вермасны сетны скӧтлы тырмымӧнъя кӧрым. Медся нин гырысь скӧтъяслы да порсьяслы. Сӧмын сэки скӧттӧ видзны колӧ видчысьӧмӧн. Сэні тшӧкыдакодь быдмывлӧны яда турунъяс. Сэсся скӧтъяс, сэні видзӧм вӧсна, висьмӧны. Сэтшӧм висьӧмсӧ вуджӧдалӧны клещьяс. Сы вӧсна, лудвылысь локтысь скӧтъясӧс колӧ бура видлавны да клещьяссӧ виявны.

Бурджык пӧскӧтинаӧн лыддьысьӧ сэтшӧм пӧскӧтина, кытчӧ наросьнӧ кӧдзӧны турунъяс да сэтысь мыйтакӧ турунсӧ позьӧ ытшкыны. Колхозъяслы колӧ тӧждысьны татшӧм пӧскӧтинаяс лӧсьӧдӧм вӧсна. Либӧ колӧ босьтчыны важ пӧскӧтинаяссӧ бурмӧдны, мед сэні збыльысь скӧтъяслы позис дзоньвидзалунсӧ бурмӧдны да продуктивносьтсӧ кыпӧдны.

Пӧскӧтинаыс кӧть кутшӧм вӧлі, да абу кӧ сэні матігӧгӧрын бур юан ва, сійӧ ассьыс бурлунсӧ воштӧ. Та вӧсна юанінъяссӧ колӧ ёна видзны гудырмӧмысь-няйтмӧмысь да наросьнӧ кодъявны прудъяс.

Пӧскӧтина вылын скӧтӧс видзны колӧны нарошнӧ скӧт видзысьяс (пастукъяс). Сійӧ кужас видзны пӧскӧтинасӧ сідзи: ӧтилаысь йирӧдӧм бӧрын, скӧтъяссӧ вуджӧдас мӧдлаӧ. Сы кості мӧдлаас туруныс вевъялас быдмыны; сійӧ жӧ тӧдас, кутшӧм кадӧ колӧ скӧтсӧ видзны бур пӧскӧтина вылын да кутшӧм кадӧ омӧльджык вылын; скӧтъяс кӧ висьмасны, вермас сетны медводдза отсӧг висьысь скӧтъяслы.

Картаын видзӧм скӧтӧс колӧ лэдзны пӧскӧтина вылӧ первойяссӧ регыдик кежлӧ. Лэдзтӧдзыс гортад вердыштны да вӧтлыны 3–4 час кежлӧ; тайӧ кадас медбур пӧтӧса лоӧ силос. Тадз жӧ ньӧжйӧник колӧ вуджӧдны и пӧскӧтина вылысь картаын видзӧм вылӧ. Колӧ помнитны: том туруна пӧскӧтина вылӧ скӧтӧс лэдзтӧдз колӧ вердыштны мӧд участокын либӧ кос турунӧн. Пыр кӧ веж турун вылӧ лэдзан, горша сёйӧм вӧсна скӧтъяс вермасны дундыны либӧ кутасны мытитны. Лун шӧр гӧгӧр колӧ скӧтъяслы сетны 2–3 час шойччӧг рӧмидзтӧм вылӧ. Сэсся ӧд сійӧ жар кадъяснас скӧтъяссӧ сёйӧны гутъяс, лӧдзьяс, ном-гагъяс. Мукӧддырйиыд, жар гожӧмнас, лунъяснас скӧтӧс видзӧны картаын да вой кежлас вӧтлӧны пӧскӧтина вылӧ.

Скӧтлӧн вӧля вылын олӧмыс да ветлӧмыс зэв бур. Сылӧн ёнмӧ дзоньвидзалуныс да кыптӧ йӧв вайӧмыс. Сы вӧсна колӧ тӧвнас картаын видзигӧн тшӧтш лэдзлывны вӧля вылӧ. Опытъяс петкӧдлӧны, тӧвнас кӧ лысьтысь мӧсъясӧс бур поводдя дырйи лэдзлыны ывла вылӧ, сэки найӧ бурджыка сёйӧны дай унджык лысьтӧны на дорысь, кодъяс картаын сулалӧны. Скӧтъясӧс колӧ лэдзлыны ветлӧдлыштны нарошнӧ стрӧитӧм загонӧ, а местаыс кӧ оз тырмы, колӧ лӧсьӧдны кузьмӧс загон.

Кыдзи бурджыка нуӧдны скӧтӧс вердӧм, сы йылысь бура висьталӧма вердӧм йылысь велӧдӧмын. Медым кӧрымыд, кодӧн вердан, эз торк скӧтлысь дзоньвидзалунсӧ, колӧ вердны бур кӧрымӧн; оз позь вердны сісьмӧм, бакшасьӧм, тшыкӧм кӧрымӧн. Сійӧн воштан скӧтлысь дзоньвидзалунсӧ. Сідзжӧ колӧ, медым и юан ваыс вӧлі бур. Медся лӧсялана юан ваӧн лоӧ 10–20°С температураа ва. Кымынысь да код кадӧ скӧтӧс юктавлыны? Сійӧ сы сайын, кутшӧм кӧрымыслӧн бурлуныс, скӧтлы оланногыс, шоныдыс сынӧдыслӧн да м. т.

Шӧркодя арталӧмӧн, кос сёянӧн вердігӧн, ӧти гырысь скӧтлы лун кежлӧ колӧ 25–50 литр ва; улис кӧрымӧн вердігӧн скӧтлӧн юӧмыс чинӧ 2/3–3/4 юкӧнӧдз да унджык.

Скӧтлы лун кежлӧ уна-ӧ колӧ ва, лыддьыны сьӧкыд. Сӧмын оз кӧ тырмы скӧтыдлы ваыд — омӧль. Сы вӧсна колӧ, медым ныр улысь свежӧй, сӧстӧм ваыс эз бырлы, кор ковмас мед сэки юӧны. Колхозъясын, верманлун кӧ лоӧ, колӧ лӧсьӧдны скӧт видзанін водопроводъяс да, сэки сійӧ могысь лоӧ могмӧдӧма. Кыдзи картаын видзигӧн, сідзжӧ и пӧскӧтина вылын видзигӧн, колӧ скӧтлысь дӧзьӧритны кучиксӧ. Кучикыс видзӧ скӧтлысь организмсӧ, регулируйтӧ туша пасьтаыс шоныдсӧ, отсасьӧ лолавнысӧ, пӧсь лэдзӧмӧн вӧтлӧ пытшсьыс васӧ да вӧтлӧ мукӧд органическӧй веществояс. Кучиксяньыс артмӧны: сіясыс, гӧнъясыс, гыжъясыс, сюръясыс. Татысь тыдалӧ, кутшӧм бур вайӧ кучикыс скӧт дзоньвидзалунлы. Сы вӧсна колӧ скӧтлысь кучиксӧ весавны няйтысь да куас лоӧм кильсьыс. Кучиксӧ дӧзьӧритны колӧ тшӧткаӧн весалӧмӧн, ваӧн мыськалӧмӧн да купайтӧмӧн. Оз ков сӧмын вӧвъясӧс весавны да мыськавны, кыдз миян тшӧкыда овлывлӧ, колӧ сідзжӧ мӧсъясӧс весавлыны да мыськавлыны. Опытъяс петкӧдлӧны — чиститӧм бӧрын, лысьтан мӧсъяс йӧвсӧ унджык сетӧны. Весавны колӧ быд лун.

Весавны, чорыд тшӧтьысь вӧчӧм тшӧткаӧн, гӧн ньылыдыс. Весалігӧн тшӧткасӧ весалӧны скребниӧн. Сійӧн тшӧткасьыс торйӧдалӧны ляскысьӧм гӧнсӧ. Медся бура колӧ весавны голясӧ, балябӧжсӧ, юрсӧ да бӧж вужсӧ. Сэтчӧ медъёна овмӧдчӧны паразитъяс. Гожӧмнас, ӧвада кадӧ, колӧ ёнджыка кучиксӧ скӧтъяслысь дӧзьӧритны да весавлыны вывсьыс лӧдзьяслысь да ляскысьӧм колькъяссӧ-лёльӧяссӧ. Лӧдзьяслӧн лёльӧясыс скӧтлысь тшыкӧдӧ кучикъяссӧ. Сійӧн миянлы вӧчӧны ыджыд убытка. Ӧвадъяс петӧны лэбавны юнь тӧлыссянь сентябр тӧлысьӧдз, ёнджыкасӧ жар дырйи. Эньясыс ляскӧны ассьыныс колькъяссӧ скӧтлы гӧнъясас, сэтысь артмӧны номыръяс; нювсигас номыръясыс скӧтлы сюрӧны вомас да сэсся горшас овмӧдчӧны. Тулысладор кыссьӧны кучик улас, сэтысь артмӧны йӧнгылькодьяс. Мыйӧн быдмасны, кучиксӧ розьӧдӧны да скӧт вылысь лэччӧны муӧ. Лун 24–30 мысти лоӧны гут-лӧдзьяс. Лӧдз-гут да мукӧд пӧлӧс гагъясысь видзӧм могысь колӧ скӧтлысь кучик вывсӧ быд лун весавны. Сэсся, медъёна сёйӧминъяссӧ колӧ мавтлыны креолин растворӧн (сывдасӧн). Ӧти юкӧн креолин 5 юкӧн ва пытшкӧ разводитӧмӧн Сэтшӧм пемӧсъясӧс, кодъяслӧн эм нин йӧнгылькодьясыс, колӧ тулыснас, пӧскӧтина вылӧ лэдзтӧдз, пычйӧдлыны да номыръяссӧ виавны. Вӧлӧс ӧбӧдитысь ӧвадъяс лэбалӧны юльсянь сентябрӧдз. Лэбалӧны тӧвтӧм, шондіа поводдя дырйи. Найӧ вӧв гӧн вылӧ пукталӧны колькъяс. Накӧд тышкасьны колӧ сідз жӧ, кыдзи и мукӧд гырысь скӧтӧс сёйысь ӧвадъяскӧд.

Уджалан вӧвъяслысь кучиксӧ дӧзьӧритігӧн, быдлунся чиститӧмысь ӧприч, колӧ зіля уджалӧм бӧрын пӧсьсӧ зыравны пуысь либӧ кӧртысь нарӧшнӧ вӧчӧм пуртӧн (пӧсь чышкан), либӧ идзас мочалӧӧн зыравны. Сы бӧрын вӧвсӧ новлӧдлыны 15–20 минут, — гӧныс косьмытӧдз. Вӧлӧс весавны колӧ уджавтӧдз кык час водзджык, а йӧла гырысь скӧтӧс ыркӧдчанінысь либӧ пӧскӧтина вылысь вайӧдӧм бӧрын. Сёйигӧн найӧс весавны оз позь. Сэки сёян пиас бусыс сюрӧ дай мешайтӧ сёянсӧ курччавны. Зэв эськӧ вӧлі бур, торъя загонын кӧ кутан чиститавны, сӧмын сідзсӧ ӧні ми огӧ на вермӧ.

Кучикыс кӧ скӧтыслӧн вывті ёна няйтчӧма, куш ӧти чиститӧмыд этша на лоӧ. Колӧ сійӧс мыськавны шоныд ваӧн, а гожӧмын, эм кӧ местаыс, позьӧ купайтны. Гӧнсӧ мыськалӧм бӧрын, кучик вывсӧ чышкавны-косьтыны да пыр ветлан тӧлысь видзны. Купайтӧдӧмыс медбура ӧддзӧдӧ кучикъяслысь уджсӧ. Сыысь ӧтдор гожся жар дырйи чинтӧ ыджыд температуралысь жарлунсӧ.

Медым купайтӧдӧмыс вайис пӧльза, колӧ купайтӧдысьлы тӧдны со кутшӧм правилӧяс:

1. Пӧсялӧм скӧтӧс ыркавтӧдзыс купайтӧдны оз позь.

2. Ваыслӧн кӧ температураыс 18°С-ысь улынджык — купайтӧдны оз позь.

3. 10–15 минутысь дырджык купайтӧдны оз позь.

4. Купайтӧдӧм бӧрын, скӧтӧс колӧ новлӧдлыны гӧн косьмытӧдзыс, а он кӧ новлӧдлы, колӧ косьтыны идзас ёкмыльӧн зыралӧмӧн.

Мукӧддырйи, мед кучиксӧ дӧзьӧритны вӧлі кокньыдджык, скӧтъяслысь гӧннысӧ шырӧны. Миян кӧдзыд местаын, тшӧкыда климат вежласьӧм вӧсна, скӧтӧс шырӧмыд абу бур. Кӧдзыд поводдянад скӧтыд пондас кынмыны. Мӧсъяслысь шырӧны вӧра гӧнсӧ, медым эз мешайтчы лысьтыны да позис вӧрасӧ сӧстӧма видзны.

Вӧвъяслысь вундалӧны бурысьсӧ да бӧжсӧ, бӧр кок пидзӧс дорӧдзыс. Уджалысь вӧвъяслысь плеш водз бурысьсӧ оз ков шырны, найӧ кӧдзыдысь да ваысь видзӧны: зэв кӧ нин сиясыс кузьӧсь, позьӧ сӧмын неуна дженьдӧдыштны.

Медся бура скӧтлысь кучиксӧ дӧзьӧритны колӧ гӧн усигас. Сійӧ каднас скӧтъяс кокньыда вермӧны прӧстудитчыны. Асьныс скӧтыс омӧльтчӧны да кокньыдджыка висьмӧны. Сы вӧсна, кор скӧтъяслӧн вежсьӧ гӧныс, колӧ прӧстудитчӧмысь видзны да бурджыка вердны.

Скӧтъяслысь кучиксӧ дӧзьӧритігӧн колӧ тшӧтш дӧзьӧритны и кокъяс бӧрсяыс. Племеннӧй либӧ ӧдйӧ мунысь вӧвъяслысь коксӧ дӧзьӧритӧм йылысь эм наука. Уджалысь вӧвъяслы кокъяссӧ тшӧтш колӧ ёна дӧзьӧритны, мед сылӧн ужавны верманлуныс эз вош. Сылӧн доныс, ёнлуныс да дзоньвидзалуныс ён кокъяс сайын.

Пӧскӧтинаын вӧвъясӧс видзигӧн вӧв гыж бӧрысь торъя дӧзьӧритӧмъяс оз ковны. Сӧмын васӧд му вылын либӧ гидняын олігӧн гыжъясыс ӧдйӧджык быдмӧны. Сэки быд 2–3 тӧлысь мысти колӧ гыжъяссӧ тшӧтшӧдавны. Дорлывлӧм вӧвъяслӧн кӧ эм важ кӧрт тув розьясыс, колӧ тупкавны древеснӧй воскӧн. Он кӧ кӧрт тув розьсӧ тупкав, васӧд местаясын ветлігӧн, гыжйыс кутас сісьмыны. Гидняын вӧлӧс видзигӧн дорлытӧм кок гыжъяссӧ колӧ ёна дӧзьӧритны. Медся нин чаньяслысь гыжъяссӧ. Чаньясӧс колӧ быд тӧлысь видлавны, мед эз кыдз сюрӧ гыжъясыс быдмы. Чаньясӧс нёль арӧсысь водзджык дорны оз ков.

Подкова кока вӧвъясӧс дӧзьӧритігӧн колӧ тӧдны правилӧ, мый гыжъясыс лӧсьӧдчысьӧны подков серти, а подковыс — гыж сертиыс. Гыж помыс вӧвъяслӧн ӧдйӧ быдмӧ. Сы вӧсна колӧ быд тӧлысьӧн-джынйӧн мысти выль пӧв дорны. Бурджык, вӧвъяслысь гыжсӧ весалӧмысь ӧтдор, весавны чальпа пыдӧссӧ да подковсӧ, гыжъяс костсӧ. Медся бур кокньӧдӧн вӧвъяслысь дзоньвидзалунсӧ видзӧмын лоӧ кос вольӧс вылын найӧс видзӧм.

Йӧла гырысь скӧтлы, мед веськыда да бура дзоньвидзалун дӧзьӧритны, колӧ быд кык тӧлысь мысти кык гыжсӧ видлыны. Налӧн гыжъяс быдмӧ, сійӧс колӧ вундавны да гыжсӧ бура весавны. Он кӧ вундавлы, мӧсъясыд кутасны чотны, а ӧшъяс оз кутны вермыны мӧсъяс вылӧ чеччавны бӧр кок гыжъяс доймӧмысла.

Лысьтан скӧтлысь кӧ гыжсӧ он понды дӧзьӧритны, сэки гыжйыс кутас чегъясьны да дыр лоас дойсӧ бурдӧдны. Вундавны колӧ ножовкаӧн, паськыд стамескаӧн, кӧрт вундалан шыранӧн, либӧ нарӧшнӧ скӧт гыж вундалан шыранӧн. Сэтшӧм шыраныс эм ветеринаръяслӧн.

### Йӧла скӧтӧс дӧзьӧритӧм

Скӧт видзан овмӧс бура пуктӧм сайын лоӧ миян колхозъяслӧн овмӧс бурмӧмныс. Та вӧсна и колӧ медсясӧ тӧждысьны колхозникъяслы.

Скӧтӧс сӧстӧма видзан правилӧяс, кодӧс вӧлі вылынджык гижӧма, сійӧ медся инмӧ йӧла скӧт дӧзьӧритӧм кузя. Ӧд, кор йӧв вӧраыс ёна уджалӧ, сэк торкӧны организмлысь уджалан правилӧсӧ. Сэки скӧтыд кокньыда вермас уна пӧлӧс висьӧмӧн висьмыны.

Миян стадаяс медся ёна висялӧны чахоткаӧн. Сійӧ висьӧмыс паськалӧ ньӧжйӧникӧн. Чакоткаӧн висьмӧмысь позьӧ видзны со кутшӧм торъясӧн: 1) вуджана висьӧмъясысь скӧтӧс видзӧмӧн; 2) кадысь кадӧ видлавны скӧтсӧ, эз-ӧ ло чахоткаӧн висьӧм, казялан кӧ висьысьяссӧ, колӧ торйӧдны дзоньвидза скӧтсьыс; 3) видзны куканьясӧс чахоткаӧн висьмӧмысь; мам кынӧм пытшкас найӧ шоча висьмывлӧны; чужӧм бӧрас колӧ торйӧдны висьысь мамсьыс да быдтыны дзоньвидза мӧс йӧлӧн. Сӧмын сідзи позьӧ быдтыны бур скӧт; 4) бура скӧтӧс вердӧмӧн, мед эськӧ сёянас тырмымӧн вӧлі белокыс. Сійӧяс ёна колӧны лысьтан мӧслы йӧв артмӧм вылӧ, а тыра мӧслы куканьыс быдмӧм, артмӧм вылӧ. 5) дзоньвидзалун кутӧм могысь, колӧ гожӧмын скӧтӧс пӧскӧтина вылӧ лэдзлыны, а тӧлын скӧт видзанінысь лэдзлывлыны да бура вентиляция пыр сынӧдсӧ вежлавны. Йӧла скӧтлысь кучиксӧ дӧзьӧритӧмыс колӧ сы вӧсна, медым сылысь видзны дзоньвидзалунсӧ да кыпӧдны йӧв вайӧмсӧ. Кадысь кадӧ кӧ пондан нуӧдны дӧзьӧритӧм кучик бӧрсяыс, кыптӧ йӧв вайӧмыс, да и сӧстӧмджык лоӧ йӧлыс. Вузалігӧн сӧстӧмджык йӧвтӧ ньӧбӧны донӧнджык. Сӧстӧма видзӧм вӧсна позьӧ видзны скӧтлысь вӧрасӧ висьӧмъясысь. Лысьтан мӧсъяслысь вӧрасӧ дӧзьӧритігӧн колӧ нуӧдны со кутшӧм правилӧяс:

1) Быд лун колӧ ӧти кадӧ лысьтыны. Кык пӧрйӧ кӧ лысьтӧны луннас, колӧ лысьтыны быд 12 час бӧрын; куим пӧрйӧ кӧ лысьтӧны — быд 8 час бӧрын, либӧ неуна костсӧ ыдждӧдны вой кежлӧ.

2) Лысьтыны колӧ кимӧдзнад, а оз кык чуньӧн, кыдзи мукӧдъяс вочӧны. Чунь йывнад лысьтігӧн нёньясыс ёна нюжалӧны да мӧскыд ёна дӧзмӧ. Кимӧдзнад колӧ лысьтыны со кыдзи: первой колӧ топӧдны певнад, кимӧдзнад нёнь вужйӧдыс. Сэк нёньса йӧлыс торъялӧ вӧраса йӧвсьыс. Сэсся мукӧд чуньяснад нёньсӧ колӧ топӧдны, водз чуньсянь, чаль чуньӧдз, сідзи чуньяснад дорвыв топӧдӧмӧн, став йӧвсӧ нёньсьыс вӧтлыны. Лысьтігас вӧрасӧ кадысь кадӧ йӧткышталӧны вывлань, мед вӧраыс бурджыка кутіс уджавны.

3) Лысьтыны колӧ ӧдйӧ. Ньӧжйӧ лысьтӧмӧн вермас йӧлыс чинны, сы вӧсна, мый возбуждайтчылӧм бӧрас, йӧв вӧраыс регыд мудзӧ.

Лысьтігӧн оз позь мӧс вылӧ горзыны да нӧйтны. Лысьтан каднас скӧт оланінын колӧ лоны шы ни тӧв, да бокӧвӧй йӧзӧс сэтчӧ оз ков лэдзны.

5) Лысьтыны заводиттӧдз, вӧрасӧ колӧ мыськавны да косӧдз косӧдны. Мукӧддырйи лоӧ мавтны госӧн, вазелинӧн. Сійӧторъяс жӧ колӧ вӧчны и лысьтӧм бӧрас.

6) Мед оз сюр вӧраас вуджана висьӧмъяс да сӧстӧмджык лои йӧлыс, лысьтыны заводиттӧдз лысьтысьыслӧн колӧ мыськыны кисӧ майтӧгӧн.

7) Лысьтыны колӧ став йӧвсӧ. Кутан кӧ йӧвсӧ вӧраас кольыштавны, сэки мӧскыд этшаджык кутас йӧвсӧ сетны. Сійӧ коляс йӧвсӧ позьӧ кык ногӧн перйыны: вӧрасӧ зыралӧмӧн (массажӧн) да мӧд пӧв лысьтӧмӧн.

Первой массаж вӧчсьӧ воддза да бӧръя вӧра боксяньыс. Сэсся колӧ зыравны шуйга да веськыд вӧра боксӧ. Тадзи вӧчсьӧ уна пӧв, мед вӧра небзьышттӧдзыс лоӧ, а медся нин вылыс вӧра юкӧнӧдыс. Выльысь лысьтан мӧсъяслы да первой куканя мӧсъяслы массажтӧ быть колӧ вӧчны. Мукӧддырйи массаж пыдди мӧд пӧв лысьтӧны — видлӧны збыльысь-ӧ вӧрасьыс став йӧлыс лысьтысьӧ; медся нин колана массажыс госа йӧв коляссӧ вӧрасьыс вӧтлӧм вӧсна. Вӧраас госа йӧв кольӧмсӧ висьталӧны опытъяс, кодӧс вӧчавлӧма лысьтысигчӧжыс торъя порцияяс вылын. Со кыдзи вежсьӧ лысьтысигчӧжӧн гос прӧчентыс.

Ленинград Обласьтувса с/х опытнӧй станциялӧн скӧт видзан юкӧд 1926 воын лӧсьӧдіс первой на мӧд пӧв мӧсъясӧс лысьтӧм. Арталӧм результатыс петкӧдліс, мӧд пӧв лысьтӧмыс йӧвсӧ содӧма 2% вылӧ да став йӧлыслысь госсӧ содтӧ пӧшти 0,1% вылӧ.

Тайӧ мӧд пӧв лысьтӧмыс бур вайӧ мӧсъяслы да и овмӧсыслы. Сы вӧсна колӧ тайӧ удж ногсӧ пыртны колхозъясӧ, медым пондісны мӧд пӧв лысьтыны скӧтсӧ.

Вӧра дӧзьӧритӧм йылысь сёрнитігӧн оз ков вунӧдны лысьтысигӧн йӧвсӧ дӧзьӧритӧм йылысь. Дэбыд йӧлыд сэтшӧм места, кытчӧ ёна овмӧдчылӧны бактерияяс. Найӧ сэтчӧ веськалӧны сынӧдысь, куйӧдысь, мӧс гӧнысь, няйтӧсь пӧдӧнчаысь да мукӧдлаысь. Сы вӧсна колӧ зэв сӧстӧма вӧдитчыны. Лысьтыны заводитчытӧдз колӧ:

1) Вӧрасӧ да вӧра гӧгӧрсӧ мыськавны шоныд ваӧн да косӧдз чышкыны.

2) Мӧскыдлысь колӧ бӧжсӧ кӧртавны кокас.

3) Сӧстӧм халат пасьтавны, киястӧ майтӧгӧн мыськавны да косӧдз чышкыны.

4) Быд нёньыс первой лысьтыштны ичӧтикаӧн торъя дозйӧ.

5) Лысьтӧм водзвылас оз ков мӧсъяслы сетны силос. Сылӧн дукыс кокниа вуджӧ йӧлӧ.

### Куканя мӧсъясӧс дӧзьӧритӧм

Ӧтувъя скӧт видзанінын мӧскӧс видзигӧн, колӧ тырсьӧдны лудӧ лэдзтӧдз. Сэки позьӧ ӧшлысь вынсӧ видзны да тӧдны кутан, кор мӧскыд куканясяс. Тайӧ зэв колантор сы вӧсна, медым помнитны кутшӧм кад кежлӧ колӧ лӧсьӧдчыны куканясигкежлас. Тыра мӧсъясӧс колӧ зэв бура дӧзьӧритны. Медся нин 4–5 тӧлысся тырсялӧм бӧрын. Найӧс колӧ видзны прӧстудаысь, оз ков мунігас тэрмӧдлыны, оз ков лэдзны чеччавны да нӧйтны. Тӧлын колӧ лэдзлыны сӧстӧм сынӧд вылӧ, а гожӧмын вӧтлыны пӧскӧтина вылӧ.

Тыра мӧсъясӧс бакшасьӧм, кынмӧм да мукӧд тшыкӧм кӧрымӧн вердны оз позь. Сэтшӧм сёянсьыс вермас куканьыс шоймыны. Сідзжӧ силосӧн оз позь вердны. Медся нин, вайтӧдзыс войдӧр бӧръя кык тӧлысьнас.

Колӧ вердны бура, норма серти, кытӧн эм тырмымӧнъя белок да минеральнӧй совъяс. Мед лысьтытӧм каднас мӧскыс вермис ёнмыштны. Бӧръя вежонас куканясьтӧдзыс, а мукӧддырйи и водзджык, вӧраыс кӧ ыдждыштӧма, медся нин вердаса мӧсъяслысь, колӧ сёян нормасӧ чинтыштны. Он кӧ чинтышт, вермасны висьмыны рӧдильнӧй горячкаӧн.

Мед сійӧ висьӧмнас оз висьмыны, колӧ тыра мӧсъясӧс быд лун новлӧдлыштны. Тайӧ висьӧмысь ӧтдор мукӧддырйи мӧсъяс висьмӧны куканясьӧм водзвылас куйлӧм висьӧмӧн. Сэтшӧм мӧсъяссӧ колӧ вердны кокньыда рушку сювъяс пусян небзян кӧрымӧн; скӧт видзанінад колӧ унджык вольсавны идзас, мед мӧскыслӧн задладорыс вӧлі вылынджык. Он кӧ сідзи вӧч, влагалищеыс вермас усьны. Коксӧ да тушасӧ зыравны идзасӧн да лун кежлӧ ӧтчыд бергӧдлыны ӧтар-мӧдар бок вылас, мед эськӧ эз ло дыр куйлӧмъяс.

Медся нин колӧ видчысьны, мед скӧтъяс эз висьмыны вуджана висьӧмӧн „повальнӧй выкидышӧн“. Сэтшӧм выкидышсӧ вайӧны 5–8 тӧлысь бӧрын. Повальнӧй выкидышӧн висьӧмыд овмӧслы вайӧ зэв ыджыд убытка: куканьыс кулӧ, дай мӧскыс кутас этша йӧвсӧ сетны. Сы вӧсна стада пиын кӧ лои выкидыш, колӧ ӧдйӧджык корны ветеринарнӧй врачӧс, мед тӧдмалас кутшӧм помка вӧсна лои кукань шоймӧмыс да мед видлалас став стадасӧ. Мед эськӧ дзоньвидзалунсӧ ваян кадӧдз видзны, колӧ тӧдны со кутшӧм торъяс:

1) Мӧскӧс ньӧбигӧн колӧ ветеринар дінӧ нулыны, мед эськӧ полӧвӧй органыс вӧлі дзоньвидза.

2) Чӧвтӧм плодсӧ, няйтсӧ да няйтӧсь вольӧссӧ колӧ сотны, а стойласӧ да шой кукань вайысь мӧскӧс дӧзьӧритысьлысь кисӧ да паськӧмсӧ колӧ дезинфицируйтны.

3) Шой кукань вайӧм бӧрас, мӧскӧс колӧ тырсьӧдны сэк, кор сювсьыс няйт петӧмыс дугдас да кор ветеринарнӧй врач тшӧктас.

Куканясьнысӧ бурджыка торйӧдны торъя гидӧ, кӧні шоныд, сӧстӧм, югыд да абу дзескыд. Сэтшӧм „рӧдитан юкӧдъяссӧ“ колхоз скӧт видзанінын колӧ стрӧитны. Сэтшӧм торъя гидыс кӧ абу, стойласӧ колӧ торъя ёна сӧстӧма видзны, медым вуджана висьӧмъясысь скӧтӧс видзны. Куканясьӧм мӧсъясӧс колӧ видзны скӧт картаті пыр ветлан тӧлысь. Вайӧм скӧтлы колӧ сетны шойччӧг. Медпервойсьыс колӧ лысьтыны куканясьӧм бӧрас 2–3 час мысти.

Вердныс колӧ первойя лунъяснас шӧркоддьӧма. Куканясьӧм бӧрын вӧрасӧ колӧ ёна сӧстӧма дӧзьӧритны:

1) Лысьтӧмсӧ, ковмас кӧ, колӧ содтыны витысь сутки кежлӧ.

2) Вӧчавлыны вӧраас массаж.

3) Лысьтыны колӧ косӧдз. Кыдзи лысьтан мӧслысь, сідз жӧ и лысьтытӧм мӧслысь ёна колӧ вӧрасӧ дӧзьӧритны.

Лысьтӧмысь дугӧдлӧны сы вӧсна, медым мӧслӧн вӧраыс шойччыштас да аслыс куканясьнысӧ вынсяммыштас да унджык йӧвсӧ кутас сетны. Выльысь куканясьтӧдзыс лысьтыны оз ков. Сэки мӧскыс омӧльтчӧ да куканьсӧ омӧльӧс ваяс. Ичӧт йӧла мӧсъяс йӧв сетӧмысь дугдӧны 2–3 тӧлысь куканясьтӧдзыс водзджык. Йӧладжык мӧсъясӧс колӧ сувтӧдны 1½–2 тӧлысь куканясьтӧдзыс водзджык. Дерт, сэсся позьӧ мӧс сертиыс: вердаса-ӧ, дзоньвидза-ӧ, кымын арӧса да видзӧдны вӧраыс кутшӧм. Мӧссӧ сувтӧдігӧн колӧ лысьтыны косӧдз.

Мукӧддырйи куканясьӧм водзвылас нёньясыс пӧсявлӧны, вӧраыс польдчӧ, — сэки бур эськӧ вӧрасӧ зыравны да ичӧтика лэдзыштны йӧвсӧ: став йӧвсӧ лысьтыны оз позь. Вермас ӧддзыны йӧв железаыслӧн уджыс да вермас лоны миянлы ковтӧм тор — рӧдильнӧй горячка.

### Йӧла гырысь скӧтлысь куканьяс дӧзьӧритӧм

Вайӧм бӧрас куканьсӧ медводз дӧзьӧритӧ, нюлӧ мамыс ачыс. Кор мамыс оз нюв, сэки мам нюлӧмсӧ оз ков ӧддзӧдны. Сы вӧсна куканьыс овмӧдчас. Мукӧд скӧт видзысьяс чужӧм куканьсӧ солалӧны, мед мамыс нюлас.

Сійӧ абу зэв бур куканьлы. Солыс ёна кыскӧ шоныдсӧ да вермас сэк куканьыд кынмыны, прӧстудитчыны.

Колӧ первой куканьыслысь ныр пытшкӧссӧ да вомсӧ пожъявны шоныд ваӧн да сӧстӧм рузумӧн чышкыны кучик вывсӧ. Сэсся видзны шоныд гидын (колхозъяслы колӧ куканясян гидын пач) да сэні первой колӧ зыравны сӧстӧм идзасӧн либӧ турунӧн, сэсся рузумӧн. Зыравны колӧ гӧн ньылыдыс водзсяньыс бӧрланьӧ. Медбура колӧ зыравны кокъяссӧ. Нюлӧмнас либӧ зыралӧмнас куканьыд оз кынмы. Нервъяссӧ раздражайтӧны, коді отсалӧ чужӧм бӧрас первоя минутъяснас пыдӧджык лолавны. Сэки вирыс бура заводитчӧ уджавны. Гӧг вужйыс кӧ абу усьӧма, колӧ вундыны кучиксяньыс 6 см сайті. Гӧг вужсӧ колӧ кӧртавны сӧмын сэк, кор кутас вирыс петны гӧг вужсьыс. Сӧмын сійӧ зэв шоча овлӧ. Кор куканьыс косьмас, колӧ чужан буссьыс небыд тшӧткаӧн чиститны.

Чужӧм бӧрас, медводдза лунъясас, колӧ медъёна дӧзьӧритны — сӧстӧм оланінын видзны да сӧстӧм дозйысь вердны; сідзжӧ колӧ сӧстӧм йӧлӧн юктавны; первойяссӧ колӧ куш йӧлӧн вердны. Мед йӧлыслӧн температураыс 27°С-ысь унджык эз вӧв. Чунь помысь куканьӧс юктавны оз ков. Позьӧ сӧмын ӧтчыд либӧ кыкысь, сэсся дзоньвидза куканьыд ачыс кутас юны. Юктавны колӧ нормаӧн, со мыйяс серти:

1) Мый вылӧ сійӧс быдтан: яй вылӧ, племеннӧй скӧт паськӧдӧм вылӧ да с. в.;

2) Кукань али ӧшпи, найӧс оз ӧткодя быдтыны;

3) Видз-му овмӧс серти переработайтӧны йӧвсӧ, вый либӧ мукӧд тор вылӧ.

Куканьясӧс вердӧм-юкталӧм йылысь, бур нормаяс йылысь, эм велӧдӧм, сідзжӧ сы йылысь, кыдзи вердны йӧлӧн вердӧмысь дугӧдӧм бӧрын. Мӧд пӧв ми казьтыштам: дзоньвидза мӧскӧдз позьӧ быдтыны сӧмын бура дӧзьӧритӧмӧн, вердӧмӧн, бур скӧт видзанінын быдтӧмӧн. Кӧдзыд скӧт видзанінад да лёк дӧзьӧрӧн, бур скӧтӧс он вермы лӧсьӧдны, сӧмын бур кӧрымыс сылы вошӧ. Мед эськӧ тайӧ вердан нормаыс веськыд лои, колӧ кукань быдмӧм бӧрсяньыд видзӧдны, сьӧктасӧ веситӧмӧн. Веситны колӧ быд вежон бӧрын вердтӧдзыс, либӧ вердӧм бӧрас 3–4 час мысти. Йӧла скӧт рӧдлӧн дзоньвидза куканьяс быд лун сьӧктанас содӧны 0,5–0,6 кг; ӧшпиян 0,6–0,8 кг-ӧдз.

Куканьясӧс колӧ быд лун вердны-юктавны ӧти кадӧ. Сійӧ нӧшта на ёна бурмӧдӧ куканьяслысь быдмӧмлунсӧ.

Куканьясӧс кӧлӧ видзны шоныдінын, югыдінын, кӧні налы абу дзескыд да кӧні бура уджалӧ вентиляцияыс. Куканьясӧс колӧ видзны домтӧг, торъя вежӧсъясын да колӧ котралыштны лэдзлывлыны вӧля вылӧ, либӧ ыджыд картаӧ. Куканьяслысь куйланінсӧ колӧ зэв сӧстӧма видзны.

Тшӧкыда картаӧ вольсавны кос вольӧс. Кӧдзыд, васӧд вольӧс вылын куйлігӧн, куканьяс висьмӧны мыт висьӧмӧн да сійӧ ёна омӧльтчӧдӧ куканьясӧс. Мытӧн либӧ мукӧд рушку пытшкӧсса висьӧмӧн кӧ висьмасны, пырысь-пыр колӧ босьтчыны лечитны. Кымын ӧдйӧ босьтчан, сымын ӧдйӧ верман бырӧдны.

Куканьясӧс колӧ чиститны лун кежлӧ кыкысь либӧ ӧтчыд. Чужӧм бӧрас первой колӧ весавны идзасӧн, сэсся тшӧткаӧн. Медся нин бура колӧ чиститны плешсӧ, балябӧжсӧ да голясӧ. Сэтъясті кӧ няйтӧсь, куканьяс велалӧны гыжъясьны да люкасьны, сы вӧсна и колӧ весавлыны. Ыджыдджык куканьясӧс, тӧлын колӧ лэдзлыны час 2 кежлӧ ветлыны, гожӧмын пӧскӧтина вылын видзны. Пӧскӧтина вылын налӧн дзоньвидзалуныс ёнмӧ да ӧдйӧ вӧрзьӧ быдмыны. Сӧмын пӧскӧтинаыс колӧ бур. Омӧльджык пӧскӧтина вылӧ, да нӧшта кӧ ылын, оз ков лэдзны куканьясӧс 5–6 тӧлысь тыртӧдз. Пӧскӧтина вылын видзӧм бӧрын куканьяслы колӧ вой кежлас содтӧд сёян сетны. Выль ытшкӧм веж кос турун, сӧмын мед эз вӧв уль турун. Бурджык пӧскӧтинаӧн куканьяслы лоӧ сэтшӧм пӧскӧтина, коді скӧтнӧй дворсяньыс лоӧ матын, бур туруна, кӧні унджык быдмӧ бобӧнянь турун да торйӧдӧма гырысь скӧт пӧскӧтинакӧд.

Куканьяссӧ да и став том скӧтсӧ дӧзьӧритӧмыд кутӧ зэв ыджыд значенньӧ. Ӧти-кӧ, сійӧн видзам налысь дзоньвидзалунсӧ; мӧд-кӧ, бурнога оласногсӧ. Куканьясӧс оз позь дӧзмӧдны, оз позь плешсӧ да балябӧжсӧ гильӧдны. Гильӧдӧмнад куканьяс вермасны люкасьны велавны. Медся нин нӧйтны оз ков, кӧть и найӧ оз кывзыны; накӧд колӧ обращайтчыны бурногӧн, горзытӧг да скӧравтӧг.

Первой лунсяньыс кӧ куканькӧд бурногӧн обращайтчан, позьӧ быдтыны кывзысь, рам скӧтӧс; лёкног, кужтӧг кӧ обращайтчан, найӧ быдмасны да лоӧны лёкӧсь, асныра скӧтъяс.

### Племеннӧй ӧшъясӧс дӧзьӧритӧм

Производительясӧс видзӧм миян вывті омӧля пуктӧма. Бур племеннӧй ӧш — зэв коланатор. Бур мӧскӧс дорысь на сійӧ бӧрйӧдлӧмыс ёнджыка колӧ. Мӧс кӧ сетӧ ассьыс плӧдсӧ (куканьсӧ) вонас ӧтчыд, ӧшкыд ассьыс качество сетӧ 80–100 куканьӧдз. Сы вӧсна ӧшкыс колӧ бур рӧдысь — уна йӧла рӧдысь, жирнӧй йӧла рӧдысь да дзоньвидза бать-мам рӧдысь. Сійӧ колӧ правильнӧя быдтыны, бура вердны да бура дӧзьӧритны. Ӧшкӧс колӧ ичӧтсяньыс кукань дорысь бурджыка вердны, бур производитель артмӧ сӧмын ёна вердӧмӧн. Мукӧд торъяссӧ колӧ сідз жӧ сетны, кыдзик и куканьӧс быдтыны дӧзьӧр индӧма: шоныд, сӧстӧм, югыд, кос да бур вентиляция оланінас лӧсьӧдӧмӧн, тӧвнас лэдзлыны сӧстӧм сынӧд вылӧ. Гожӧмнас гуляйтӧдыштны либӧ пӧскӧтина вылын видзны. Племеннӧй производительяс пӧскӧтина вылын олігӧн ёнджыка тырсьӧдчӧны да дырджык кутасны тырсьӧдчыны — дыр оз воштыны ассьыныс производительнӧй способносьтсӧ.

Ӧшъясӧс колӧ вердны нормаӧн; ӧшсӧ кӧ во чӧж ӧткодя новлӧдлӧны, сэки колӧ кӧрымсӧ ӧшкыдлы содтыны 1 кг мында лун кежлӧ, сы вӧсна, мед ӧш-производитель вӧлі „племеннӧй вердаса“. Ӧтласа скӧт видзанінын ӧшкӧс колӧ видзны стадаыскӧд ӧтлаын, мед сійӧ стада вӧснаыс эз тӧждысь.

Голясӧ, балябӧжсӧ, сідзжӧ и став тушасӧ колӧ быд лун весавны тшӧткаӧн; гыжйыс кӧ кузя быдмас, колӧ весавны да тшӧтшӧдны. Ӧшкӧд колӧ обращайтчыны рама да повтӧг; мед бурджык да кокньыдджык сыкӧд лоӧ вӧдитчыны, арӧс тырӧм бӧрын, колӧ нырас пуктыны кольча. Бур эськӧ лоӧ, ӧшкӧс кӧ велӧдан кокньыдик уджӧ доддявлӧмӧн. Уджалігӧн сійӧ мускулъяссӧ ёнмӧдӧ, озджык тшӧг да тӧдчымӧнъя нюжӧдас племеннӧй уджыслысь кадсӧ.

Мед эськӧ ӧшкыс бурджыка да дырджыка уджаліс, сійӧн вӧдитчигӧн колӧны со кутшӧм правилӧяс:

1) Томджык арӧсӧн-джынйӧнысь, ӧшкӧс оз ков лэдзны скӧт тырсьӧдӧм вылӧ;

2) Первоя уджалан вонас, ӧшлы тырсьӧдны сетчӧ 15–20 мӧскӧдз, сыысь уна оз ков сетны;

3) Тырсьӧдчӧмсӧ колӧ нуӧдны скӧтсӧ киын видзигӧн, сідзнас тырсьӧдӧм видзӧ ӧшлысь вынсӧ да ӧшкыс вермас ӧти вонас тырсьӧдны 100 мӧс;

4) Ӧшкӧс колӧ тырсьӧдчыны лэдзны лун кежлӧ ӧтчыд, зэв кӧ нин колана, позьӧ кыкысь, сӧмын 6 час коласт вӧчӧм бӧрын;

5) Казьтыштысь мӧс дінӧ колӧ ӧшсӧ лэдзлыны ӧтчыд, унаысь чеччыштлыны лэдзны оз ков;

6) Скӧт видзанінъясӧ колӧ лӧсьӧдны тырсьӧдчан станокъяс; гырысь племеннӧй ӧшъяс станоктӧг мӧстӧ вермасны дойдны.

### Уджалан вӧлӧс дӧзьӧритӧм

Ӧткымын колхозъяс ӧнія кадӧ ышмӧмаӧсь вӧвъяссӧ трактор вылӧ вежӧмӧн. Найӧ лыддьӧны, вӧв пӧ кыдзи уджалан вын ӧні оз нин ков да, сы вӧсна тӧждысьны нинӧм. Тайӧ абу веськыд сёрни. Дерт, тракторӧн ужавны лӧсьыд, сӧмын миян тракторъясыс этша на. Сы вӧсна вӧв йылысь тӧждысьӧмсӧ вунӧдны оз на позь. Нӧшта на ёнджыка колӧ сылысь дзоньвидзалунсӧ да вынсӧ дӧзьӧритны.

Бур уджалан вӧлыд лоӧ сӧмын правильнӧя быдтӧмӧн да дӧзьӧритӧмӧн. Уджавны найӧн колӧ заводитны сӧмын 3,5–4 арӧссянь. Зэв кӧ нин уджӧдныс ёна колӧ да йӧрмӧмыд, позьӧ куим арӧссянь уджӧдны кокньыдджык удж вылын. Вывті кӧ томӧн вӧлӧс уджӧдан, кор сылӧн вынйӧрыс эз на ёнмы, вермас доймыны да уджалан вынсӧ воштас, сідзжӧ висьлӧсӧсьджык лоӧны.

Вӧвъяслы оланіныс колӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧс индім йӧла скӧтлы. Медся колӧ кучик вывсӧ сӧстӧма видзны. Сьӧкыд удж уджалігӧн вӧлыд ёна пӧсялӧ, да няйтыс кучик вылас пуксьӧ. Сы вӧсна лов гӧн туйясыс тупкысьӧны. Уджалӧм бӧрас колӧ вӧвтӧ ыркӧдыштны да бӧрыннас весавны тшӧткаӧн. Удж вывсьыс дугӧдӧм бӧрын колӧ гӧн вывсӧ прӧста чышкыны. Вӧвъясӧс вердӧм ногыс торъялӧ мӧсъяс вердӧм дорысь. Вӧвлӧн да мӧслӧн желудокыс абу ӧткодьӧсь. Сӧмын вӧлыдлы, мӧсъяслы моз жӧ, сёйӧм бӧрас колӧ спокой, мед бурджыка вермис сёянсӧ небзьӧдны. Мед эськӧ вӧвлысь дзоньвидзалунсӧ кутны, сійӧс кӧлӧ вердны со кутшӧм правилӧяс серти:

1) Тусьӧн (зӧрйӧн) вердтӧдз первой колӧ юктавны;

2) Вердӧм бӧрын колӧ часӧн-джынйӧн шойччӧдны;

3) Уджалӧм бӧрын вердны, юктавны часӧн-джынйӧнысь водзджык оз ков;

4) Вердны колӧ нормаӧн, выль сёян вылӧ колӧ вуджӧдны ньӧжйӧникӧн.

Медым вӧлыд бура уджаліс, колӧ бурмӧдны сылысь кӧрымсӧ да водзӧ вылӧ ёнджыка дӧзьӧритны сійӧс, мед, кыдз шуасны, яйсӧ кутіс.

Медым вӧлыд дзоньвидзалунсӧ кутіс, колӧ буретша уджӧдны вын серти. Сьӧкыда кӧ уджӧдан, вӧлыд дзикӧдз вермас сувтны. Уджӧдӧм бӧрын вӧлӧс колӧ торъя ёна дӧзьӧритны. Уджалігас бура вӧдитчыны, лым пытшкӧ келӧдны колӧ лымсӧ тальӧдӧмӧн. Гӧжӧмын, жар дырйи, колӧ уджсӧ дугӧдлыны да вӧвсӧ сувтӧдлыны гож сайӧ, мед эськӧ эз ло солнечнӧй удар, да видзны лӧдз, номъяс сёйӧмысь. Уджалігӧн, медся нин сьӧкыд удж дырйи, колӧ шойччӧдыштавны. Шуам, 2,5–3 час восьласа удж бӧрын колӧ шойччӧдны час четверть либӧ час джын мында. Ӧбедъяс дырйи колӧ шойччӧдны дырджык — 2–2,5 мында. Этша вылӧ суткинас вӧлыдлы колӧ сетны шойччӧгсӧ час дас либӧ дас кык кымын. Колӧ видзӧдны, мед сийӧсыс вӧвсӧ эз дойд да бура пельпомас сибаліс. Вӧвлысь дзоньвидзалунсӧ видзӧмӧн, сійӧс бура вӧдитӧмӧн, позьӧ нэм помсӧ кузьджыка нюжӧдны да сылысь бур рӧдсӧ паськӧдны. Скӧтъясӧс дӧзьӧритӧм йылысь гижӧма гырысь нигаяс. Сӧмын дженьыдика висьталӧмъяссьыс позьӧ аддзыны, мый скӧтӧс дӧзьӧритӧм абу дзик кокньыд удж. Колӧны югыд, шоныд, сӧстӧм, кос, бура уджалана вентиляцияа торъя оланінъяс. Бур результатъяс лоӧны сӧмын сэк, кор бура кутам скӧтӧс дӧзьӧритны кужны.

Ӧтка крестьяна овмӧсъясын та серти сьӧкыд вӧчны, да оз вермыны. Колхозъяс овмӧсын вермасны вӧчны да вермасны воӧдчыны колана результатъясӧдз.

## 5. Скӧтӧс дӧзьӧритӧмын зооминимум паськӧдӧм

Лыда мероприяттьӧяс, кодъястӧг оз позь видзны культурнӧя скӧтӧс, лоӧ скӧт дӧзьӧритӧмын зооминимум:

1) Вӧчны шоныд, чистӧй, югыд, бур вентиляцияа, куйӧд зыртана скӧт видзанінъяс;

2) Скӧт видзанінъясӧ идзас местаӧ вольсавны трундаӧн (торф);

3) Скӧт оланінӧ лӧсьӧдны бур юктасянін;

4) Быд лун колӧ скӧтъясӧс чиститны тшӧткаӧн;

5) Скӧтъяслысь гыжъяссӧ тшӧтшӧдлыны да весавлыны.

6) Тӧлын, кор ывлаыс абу зэв кӧдзыд да тӧла, скӧтъясӧс колӧ быд лун лэдзлывлыны сӧстӧм сынӧд вылӧ;

7) Гожӧмын скӧтӧс видзны бурмӧдӧм пӧскӧтина вылын, коді скӧт картаяссянь абу ылынӧсь;

8) Скӧтӧс юкталанінсӧ колӧ весавны да торйӧдны пӧскӧтинасьыс;

9) Скӧт пӧскӧтинаын видзны колӧ сетны опытнӧй пастуклы;

10) Куканьясӧс да ӧшпиянӧс пӧскӧтинаын, сідзжӧ скӧт картаясын, видзны торйӧн гырысь скӧтысь, быдӧнӧс (куканьӧс, ӧшкӧс) торйӧн-торйӧн;

11) Сюра скӧтлысь, пӧскӧтина вылӧ лэдзтӧдз, тшӧтшӧдны сюр йывсӧ да гыжъяссӧ;

12) Тырсьӧдчӧм колӧ нуӧдны картаын видзигӧн да ӧш производительсӧ колӧ кокньыдик уджъяс вылӧ доддявлыны;

13) Скӧтӧс колӧ тырсьӧдны тырсьӧдчанінъясын;

14) Арӧсӧн-джынйӧн тыртӧдз ӧшкӧс оз ков лэдзны тырсьӧдчыны, а куканьӧс оз ков тырсьӧдны 1½–2 арӧсӧдз;

15) Кужӧмӧн да сӧстӧма дӧзьӧритны мӧслысь вӧрасӧ;

16) Вӧра вывса гӧнсӧ колӧ шырны да лысьтігӧн бӧжсӧ бӧръя кокъясас кӧртавлыны;

17) Скӧтъяскӧд обращайтчыны бура, рамӧн да меліа;

18) Скӧтъясӧс дӧзьӧритігӧн, медся нин лысьтысигӧн, колӧ овны лӧня;

19) Том вӧвъясӧс оз ков доддявны удж вылӧ 3½–4 арӧсӧдз;

20) Вӧвъяслысь гыжъяссӧ колӧ видзны, мед лёк ногӧн эз чегъяссьы;

21) Вӧвъясӧс уджӧдныс вын сертиыс;

22) Висьысь скӧтъясӧс, казялан кӧ, торйӧдны стадаысь;

23) Пӧскӧтина вылысь скӧтӧс йӧрттӧдз колӧ скӧт видзанінсӧ весавны да дезинфицируйтны;

24) Скӧтъяс дінӧ колӧ частӧджык корлыны ветеринарӧс;

25) Пӧскӧтинасянь ылӧджык колӧ лӧсьӧдны кулӧм скӧт гуаланін.



    
## Cite as
    
```
@book{10024_87418,
author={Домашевская, В. А.},
year={1931},
title={Колхозъясын скӧтӧс дӧзьӧритӧм},
url={http://fennougrica.kansalliskirjasto.fi/handle/10024/87418},
note={Scanned in the National Library of Finland's Fenno-Ugrica project. Processed and proofread by FU-Lab. Selected and organized into Written Komi Corpus: Fenno-Ugrica collection by Niko Partanen.}
}
```