digitalizacja_i_cechy_formatu_cyfrowego.txt

3. Digitalizacja i cechy formatu cyfrowego

Jednym z najważniejszych dla historyka pojęć i procesów związanych ze współ- czesnym Internetem jest digitalizacja (inaczej: cyfryzacja), czyli konwertowanie treści z nośników analogowych do postaci cyfrowej. Chociaż nie wszystkie za- soby źródłowe są dostępne online, programy masowej digitalizacji realizowane przez biblioteki i archiwa w radykalny sposób ułatwiają korzystanie ze zbiorów historycznych, tradycyjnie często trudno dostępnych lub niedostępnych wcale. Przed prezentacją przykładowych repozytoriów i nowych możliwości badaw- czych z nimi związanych warto zatrzymać się jeszcze na poziomie technicznych podstaw formatu cyfrowego. Pozwoli to zauważyć nie tylko pozytywny potencjał wynikający z digitalizacji i korzystania w pracy naukowej ze źródeł w wersji cy- frowej, ale też pewne wyzwania z tym związane. Kluczem do charakterystyki postaci cyfrowej mogą być wybrane pojęcia z zestawu cech nowych mediów, zaproponowanego przez Lva Manovicha w książce Język nowych mediów (Ma- novich, 2006, s. 91–118).

Podstawową cechą obiektów nowych mediów, według Manovicha, jest re- prezentacja numeryczna. Skany dokumentów historycznych publikowane w In- ternecie są liczbami zapisanymi w postaci cyfrowej, które, aby mogły być zrozu- miałe dla człowieka, muszą być odczytane za pomocą odpowiedniego oprogra- mowania. Dzięki liczbowej postaci są one w nieograniczony sposób kopiowane bez utraty jakości i w swobodny sposób rozpowszechniane za pomocą różnych internetowych kanałów komunikacji. Co więcej, mogą być także automatycznie przetwarzane – przykładowo, w obszernym zestawie fotografii historycznych w formie cyfrowej można za pomocą odpowiedniego algorytmu poprawić kontrast czy nawet wyszukać ludzkie twarze. Takim rozwiązaniem jest oprogramowanie Open Computer Vision, zbudowane przez Gado Images. Pozwala ono prze- szukiwać zasoby zdigitalizowanych fotografii historycznych w poszukiwaniu twarzy podobnych do tej, jaką ustawia się za wzór dla algorytmu. Przyspiesza to analizowanie zbiorów zdjęć, np. w ramach badań historii rodzinnej czy przy po- szukiwaniu nieznanych wizerunków znanych osób.
Kolejną ważną cechą nowych mediów jest modularność. Manovich opisuje tę cechę, odwołując się do konstrukcji zwykłej strony WWW, która składa się z kilku elementów: tekstu (treści merytorycznej), znaczników HTML (metatagów), odnośników, linków do plików graficznych czy kaskadowych arkuszy stylów (ang. Cascading Style Sheets, CSS), definiujących takie cechy dokumentu, jak ro- dzaj czcionki, kolor tła itp. Obiekty nowych mediów są modularne i składają się z wielu elementów mogących funkcjonować niezależnie od siebie. Dzięki temu pojawia się chociażby możliwość stworzenia wizualizacji, zbudowanej za sprawą nałożenia na siebie w programie graficznym różnych zdigitalizowanych map czy planów tego samego terenu, tej samej skali, jednak powstałych w różnym czasie i ukazujących zmiany, np. w przestrzeni urbanistycznej.

Modularny charakter nowych mediów sprawia, że ich obiekty bardzo łatwo tracą oryginalny kontekst. W tradycyjnej drukowanej publikacji historycznej fo- tografia archiwalna przytaczana jest zawsze w czytelnym i stałym kontekście – autor umieszcza ją w odpowiedniej, merytorycznie uzasadnionej relacji do tekstu. W przypadku skanu kontekst publikacji może radykalnie się zmieniać, w kon- sekwencji czego pojawia się problem niemożności odczytania jej oryginalnego znaczenia. Łączy się on z inną cechą nowych mediów – wariacyjnością. Obiekt nowych mediów może istnieć w wielu różnych wersjach, w odróżnieniu od obiektów analogowych, utrwalanych fizycznie w materiale z zachowaną na stałe strukturą. Dobrym przykładem wariacyjności mogą być rozmaite cyfrowe formy narracyjnych źródeł historycznych – ten sam tekst kroniki może być dostępny dla historyka w formie skanów różnej jakości, transkrybowanego, przeszukiwalnego dokumentu tekstowego, dokumentu XML (Rozszerzalny Język Znaczników, ang. Extensible Markup Language) z odpowiednią strukturą semantyczną, czyli ta- gami informującymi o znaczeniu poszczególnych fragmentów tekstu, czy też bazą danych. Ta ostatnia zawiera odpowiednio ułożone poszczególne słowa, których wzajemnymi interakcjami zarządzać mogą rozmaite algorytmy i które wyświetlane być mogą za pomocą różnych interfejsów.

Charakterystykę nowych mediów zakończyć można na cesze, jaką jest trans- kodowanie. Według Manovicha nowe media składają się z dwóch różnych warstw: komputerowej i kulturowej. Historyk, korzystający z cyfrowych edycji źródeł średniowiecznych dostępnych online, rozpoznawać będzie ich gatunki, analizować charakterystyczne pojęcia czy badać kompozycję – jednak pod tą warstwą wiedzy kulturowej istnieć będzie porządek komputerowych mechani- zmów: algorytmów pozwalających na wyświetlanie kolejnych stron, zarządzają- cych zapytaniami do bazy danych, kodu odpowiadającego za wyświetlanie treści czy też standardowych funkcji serwera, pozwalających na publikowanie treści w Internecie. Istotny jest tutaj problem świadomości naukowca co do istnienia tego poziomu organizacji danych, szczególnie w przypadku zespołów historyków i informatyków pracujących nad cyfrowymi projektami naukowymi. Założenia merytoryczne projektowanej bazy danych czy interaktywnej wizualizacji muszą być wówczas „przetłumaczone” na język techniczny. Rafał T. Prinke (1997, s. 50) podaje tutaj bardzo czytelny przykład:
 
[…] zmienna typu „data” dla programisty składa się z trzech elementów: dnia, miesiąca i roku, podczas gdy dla historyka może mieć praktycznie nieograniczony zakres innych formatów, począwszy od niepełnych for- matów standardowych („marzec 1523”), poprzez różne określenia nie- pewności („zapewne około 1623)”, wieloczłonowe zakresy („między 23 lipca a 6 sierpnia przed 1418”), aż po określenia całkowicie relatywne („piątek po Wielkanocy między 1312 a 1323”).

Autor zwraca uwagę, że platformą komunikacji między historykiem a programi- stą jest umiejętność konstruowania algorytmów – logicznych schematów docho- dzenia do odpowiedzi na postawione pytanie badawcze.
David Thomas i Valerie Johnson, doceniając potencjał digitalizacji dla roz- woju nauki historycznej, zwracają jednak uwagę na negatywne aspekty tego zjawiska (Thomas i Johnson, 2012, s. 180). Projekty masowej digitalizacji i udo- stępniania online zasobów archiwów i bibliotek nie są zazwyczaj wzajemnie skoordynowane, a wybór konkretnych zasobów zależy w dużej mierze od ich rodzaju czy statusu prawnoautorskiego. W rezultacie historyk otrzymuje eklek- tyczny zbiór kolekcji cyfrowych i nie może być pewien, czy oczekiwane przez niego zasoby zostaną wkrótce udostępnione w Internecie. Autorzy zastanawiają się też, czy brak dostępu do cyfrowych wersji źródeł i literatury może wpłynąć negatywnie na poziom ich wykorzystania, ponieważ to, co nie jest osiągalne on- line, może być w łatwy sposób pomijane. Przy ocenie efektów digitalizacji warto również zwrócić uwagę na problem wierności odwzorowania oryginału. O ile w przypadku dokumentów tekstowych można przygotować dobrej jakości płaski skan, o tyle przygotowanie dobrych skanów artefaktów, takich jak medale, pie- częcie, rzeźby itp., jest zdecydowanie trudniejsze.
Dyskusja o naturze zbiorów cyfrowych z pozoru tylko wydaje się zajęciem przeznaczonym głównie dla wąskiego grona teoretyków. Odpowiednie rozpozna- nie potencjału, jak i ograniczeń formatu cyfrowego staje się jednak kluczową sprawą dla historyków, archiwistów, bibliotekarzy, którzy w swojej pracy coraz częściej polegać będą na tego typu zasobach.

Bibliografia:

Manovich, L. (2006). Język nowych mediów. Warszawa: Wydawnictwa Aka- demickie i Profesjonalne.
Prinke, T. (1997). Techniki, metody i standardy komputerowe w naukach humanistycznych. W: B. Ryszewski (red.), Metody komputerowe w badaniach i nauczaniu historii : materiały II Sympozjum Polskiego Oddziału Association for History and Computing, Komisji Metod Komputerowych Polskiego Towarzystwa Hstorycznego, Poznań 1 i 2 grudnia 1995 r. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Thomas, D., Johnson, V. (2012). New universes or black holes? Does digital change anytching? W: T. Weller (red.), History in the Digital Age (s. 174-193). London, New York: Routledge.